Ali Hikmət Məclisinin təşəbbüsü ilə keçirilən “Kibernetika elminə baxış” adlı elmi konfransda çıxış edən Tehran Universitetinin professoru, doktor Kazım Fuladi Qale, kibernetika elminin də fizika və kimya kimi həm nəzəri, həm də tətbiqi sahələri olduğunu bildirib. O deyib: Kibernetikanın əsas mövzularından biri də ikinci mərhələ kibernetikadır ki, buna ‘ultra kiber’, ‘metakibernetika’ və s. adlar da verilir. İkinci dərəcəli kibernetik yanaşmada bu nəzərdən keçirilir ki, bir kibernetik sistem daha yüksək səviyyəli idarəetmə mərhələsinə tabe ola bilər.

O əlavə edib ki, ikinci mərhələ kibernetikanın şərhi üçün bir çox mütəxəssislər çalışıblar və bu sahəyə azı dörd tədqiqatçı daxil olub. Onların baxışları ziddiyyətli olmasa da, hamısı eyni anlayışın yəni bir sistemin daha yüksək səviyyəli idarəyə tabe olması – çərçivəsindədir. Məsələn, Cənab Fon Forster birinci mərhələ kibernetikanı müşahidə altına alınan elm kimi, ikinci mərhələni isə müşahidə edən sistemə diqqət yetirən elm kimi təsvir edir.

Fuladi Qale bildirib ki, başqa bir alimə görə, birinci mərhələ sisteminin məqsədi modelə çatmaqdır, lakin ikinci mərhələ kibernetikada diqqət model yaradan şəxsin özünə yönəlir. Digər bir mütəxəssis isə ikinci dərəcəli sistemi “avtonom sistem” kimi dəyərləndirir. Kibernetika və süni intellekt, bilik baxımından bir-birinə ayrılmaz dərəcədə bağlı olsalar da, 1956-cı ildən sonra elmi cəmiyyət bu iki sahəni bir-birindən ayırmağa çalışıb. Həmçinin ABŞ-da bəzi kibernetika mütəxəssisləri ikinci mərhələ kibernetikanın əsasını müşahidəçi ilə müşahidə olunanın qarşılıqlı əlaqəsi kimi görürlər.

O əlavə edib ki, cəmiyyət və sistem arasında qarşılıqlı təsir ikinci mərhələ kibernetikanın əsas fəaliyyət sahəsidir. O qeyd edib: İkinci mərhələ kibernetika daha çox tətbiq yönümlüdür və sosial dəyərləri və razılaşmaları da izah edə bilir, halbuki üçüncü və dördüncü mərhələlər daha çox nəzəri müzakirələri əhatə edir.

Tehran Universitetinin professoru əlavə edib ki, 1990-cı illərdə bəzi tədqiqatçılar tərəfindən kibernetikanın üçüncü və dördüncü mərhələ çərçivəsi irəli sürüldü. 2000-ci ildən sonra isə “post-kibernetika” və “neo-kibernetika” anlayışları ortaya atılıb və bu anlayışlarla əvvəlki məktəblərin baxışlarını yenidən nəzərdən keçirmək hədəflənib. 2010-cu ildə isə idarəetmə üsulu yekunlaşdırılaraq onun çərçivəsi müəyyənləşdirildi. Bu dövrdən sonra Novikov kimi alimlər tərəfindən “idarəetmənin şüurdan-şüura ötürülməsi” kimi anlayışlar irəli sürüldü ki, bu da qismən media və təhsil sistemi ilə əlaqələndirilir.

Tehran Universitetinin Fərabi bölgəsinin  Fakültə professoru əlavə edib: Kibernetika elmi hərəkatı çərçivəsində mühüm nailiyyətlər əldə olunub. Bu elm altında çox geniş sahələr araşdırıla bilər. Bəzi alimlər və tədqiqatçılar kibernetikanın tətbiq sahəsinin məhdud olduğunu və potensialının az olduğunu iddia etsələr də, digərləri bu elmin bütün elmlərə təsir edə biləcəyini düşünür. Hətta bəziləri kibernetikanı ümumiyyətlə müstəqil bir elm kimi qəbul etmir. Novikov isə bildirir ki, bu nəzəriyyələri nə tam şəkildə təsdiqləmək, nə də inkar etmək olar. Əsas məsələ budur ki, bu elm Norbert Vinerin işi nəticəsində meydana gəlib; O, insan və bilik sahəsindəki əlaqə və nəzarət məsələlərini araşdırıb və idarəetmə üsulunu ümumi bir metod kimi təklif edib.

Fuladi Qale əlavə edib ki, 1950–1960-cı illərdə kibernetika əsasən mühəndislik sahəsində istifadə olunurdu, lakin sonradan biologiya, iqtisadiyyat və cəmiyyət sahələrinə də daxil oldu. Vinerin fikrincə, fundamental elmlərin inkişafı texnoloji sistemin motivasiyasına və sənaye ehtiyaclarına əsaslanmayıb, lakin texnoloji sistemin tələbi dövlətlər və iqtisadi güclər tərəfindən yönəldilib. Kibernetikanın əsas məqsədi formalaşmış elmləri bir araya gətirmək və onların arasında ortaq bir dil yaratmaq idi – bu da “elmi vahidlik” kimi tanınır və bu baxımdan kibernetika əhəmiyyətli töhfə verib.

O əlavə edib ki, Novikov, nanoteknologiya, biotexnologiya və idrak elmləri kimi birləşmiş sahələrə aid bəzi iddiaları nümunə kimi göstərir. İT, bio, nano və idrak elmlərinə hakim olan prinsiplər hələ də tam müəyyən edilməyib. Hər bir tədqiqatçı bu sahələrdən birini seçib onunla məşğul olur, amma kibernetika ümumi bir çərçivə təqdim edir. Bu kontekstdə “əks-əlaqə” (feedback) anlayışı ön plana çıxır ki, bu da mühəndislik və digər sahələrdə tətbiq olunur.

Doktor Fuladi Qale qeyd edib ki, kibernetika elminin bilikləri birləşdirmək potensialından hələ tam şəkildə istifadə olunmayıb, halbuki bu imkan daha geniş şəkildə dəyərləndirilə bilərdi. Novikov isə vurğulayır ki, bu bir zəiflik kimi kibernetika elminə deyil, bu elmə yetərincə diqqət ayırmayanlara aiddir.