Giriş:

Qum Elmi Hövzəsinin yenidən təsisindən bir əsr keçməsinə baxmayaraq, bu elmi-dini müəssisənin toxumasında onun müdrik banisi Ayətullah Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdinin mirası hələ də canlı şəkildə mövcuddur. Höccətül -İslam Əmin Əsədpur  Qum Elmi Hövzəsinin müəllimi, alim və İslam elmləri üzrə tədqiqatçı ilə Hövzə Xəbər Agentliyinin geniş müsahibəsində, bu müdrik alimin çoxcəhətli şəxsiyyəti, onun fiqh və üsula realist yanaşması, eləcə də Rza Xanın istibdad dövründə hövzəni idarə etmək üçün tətbiq etdiyi ağıllı strategiyalar təhlil edilir.

Rəsmi Hövzə mediasında iştirakınıza görə sizə təşəkkür edirik. Əvvəlcə bizim üçün izah edin: Hacı Şeyx Əbdülkərimin Quma gəlməsindən öncə bu şəhərin elmi və ictimai mühiti necə idi və həmin dövrdə hövzənin yenidən dirçəldilməsinə nə kimi bir zərurət vardı?

Bismillahir-Rahmənir-Rahim. Qum Elmi Hövzəsi çox qədim bir tarixə sahibdir. Daha dəqiq desək, bu hövzə hicrətin ikinci əsrindən, yəni İmamların (ə) həyatda olduğu dövrlərdən etibarən hədis məktəbi kimi əsasını qoymuşdur.

Həmin dövrdə Kufə şəhərindən olan bir qrup İmam Sadiq (ə) səhabə və tələbəsi, Əhli-Beyt imamlarının (ə) rəvayət mirasını Quma gətirdi. Bu hadisə Qumda hədis məktəbinin formalaşmasının başlanğıcı oldu və o gündən bu günə qədər, Qum Hövzəsi şiə elmi mərkəzləri arasında seçilən məktəblərdən biri kimi tanınır.

Qum Elmi Hövzəsinin yaranması və tarixi inkişafına qısa baxış

Qum hədis məktəbi yalnız İmamların (ə) həyatda olduğu dövrdə deyil, Böyük Qeybət dövrünün əvvəlində də şiə rəvayətlərinin davam etdirilməsi və inkişafında əsas rol oynamışdır.

Şiə hədis elminin bir çox ilkin və əsas mənbələri, Qumun böyük hədisçilərinin dəqiq və nizamlı şəkildə nəql və yazıya keçirmə fəaliyyətinin məhsuludur.

Bu, hicrətin III və IV əsrlərində bir sıra görkəmli elmi simaların yetişməsində də təsirli olmuşdur. Belə ki, Qumun hədis ustadları, Şeyx Səduq və "Kafi" kitabının müəllifi olan Şeyx Kuleyninin ustadlarının tərbiyəsində danılmaz rol oynamışlar. Həmçinin, sonrakı nəsillərə mənsub bir çox hədisçilər də Qum hədis məktəbinin bilavasitə təsiri altında olmuşlar.

O dövrlərdən etibarən Qum Elmi Hövzəsi, hədis mərkəzli bir şiə məktəbi olaraq, on iki imamçı şiə fikrinin formalaşmasında mühüm bir mövqe tutmuşdur. Hətta Rey Hövzəsi və onun hədis məktəbi yarandıqda belə, bu məktəb Qum Hədis Məktəbinin bir qolu kimi qəbul olunurdu.

Böyük Qeybət dövrünün başlanğıcında Qum hövzəsi elmi və təsirli bir mövqeyə sahib idi. Lakin şiə cəmiyyətinin tarixində bu hövzə müxtəlif dövrlərdə eniş-yoxuşlarla qarşılaşmışdır.

Xüsusilə Səfəvilər dövründə Qumda çoxlu sayda dini məktəblər təsis edildi. Bu dövrdə alimlər cəmiyyətin müxtəlif sahələrində ciddi rol oynayırdılar və Qum Elmi Hövzəsi həm zəngin hədis irsinə, həm də Müqəddəs Həzrət Məsumənin (s.ə) ziyarətgahının mövcudluğuna görə daim alim və böyüklərin diqqət mərkəzində olmuşdur.

Digər tərəfdən, bir çox zəngin şəxslər, əyanlar və Səfəvi sarayının şahzadələri öz vəqflərini Qumda dini məktəblərin, məscidlərin inşası və hətta elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsinə sərf edirdilər.

Bu fəaliyyətlərin bariz nümunəsi, Həzrət Məsumənin (s.ə) hərəminin yenidən qurulması ilə yanaşı, "Feyziyyə Mədrəsəsinin" tikintisi olmuşdur ki, bu da Səfəvi hökmdarlarının birbaşa göstərişi ilə həyata keçirilmişdi. Bu addımlar Qum Elmi Hövzəsinin həmin dövrdə böyük bir inkişaf və canlanma yaşamasına səbəb olmuşdur.

Səfəvilərin süqutundan sonra Qum Elmi Hövzəsinin zəifləməsi

Səfəvi dövlətinin süqutundan sonra, təxminən yetmiş-səksən il davam edən daxili qarışıqlıqlar dövründə Qum Elmi Hövzəsi də tənəzzülə uğradı.

Səfəvilərin süqutu yalnız bir sülalənin sonu deyildi; bu hadisə, şiə cəmiyyəti üçün mədəni və ictimai bir məğlubiyyət anlamına gəlirdi. Ölkə bu dövrdə sabitlik üzü görmədi.

Əfqanların hücumu, Nadir şah Əfşarın bəzi bölgələri geri alması, Əfşar şahzadələrinin arasındakı münaqişələr və daha sonra Zəndilər dövrünün başlaması ilə onların ailədaxili qarşıdurmaları nəticəsində ölkə demək olar ki, feodal parçalanma şəraitində idarə olunurdu.

Nəhayət, Qacarlar sülaləsi ilə mərkəzi hökumət müəyyən qədər sabitlik qazandı. Lakin Qacar dövləti ilə alimlər arasında əlaqə sabit və güclü olmadı. Səfəvi dövründə İsfahan Elmi Hövzəsinin dövlətlə yaxın münasibətləri olduğu halda, Qacar dövründə bu cür əlaqələr qurulmadı.

Qacar hökmdarlarından bəziləri şəxsi maraq və hörmət səbəbilə bəzi alimlərlə yaxşı münasibətlər saxlayırdı, lakin bu münasibətlər istisna təşkil edir, ümumi və davamlı bir qayda halına gəlmirdi. Hətta bəzi hallarda alimlərlə hökumət arasında münasibətlər gərginləşir, qarşıdurmalar da baş verirdi.

Bu səbəbdən həmin dövrdə, Qum da daxil olmaqla bütün elmi hövzələr durğunluq və zəifləmə yaşadı, Səfəvi dövründəki canlılıq və rəğbəti itirdilər.

Xüsusilə İran xalqının ədalət axtarışı ətrafında bəzi alimlərin rəhbərliyilə başlanan Məşrutə (Konstitusiya) hərəkatında hövzələr cəmiyyətin sosial dəyişiklikləri ilə yaxından əlaqələndi. Lakin Qərb yönlü ziyalıların bu hərəkatda təsirini artırması ilə nəticədə, istər “məşrutə” tərəfdarları, istərsə də müxalifləri bu qənaətə gəldi ki, məştutə hərəkatı uğursuzluqla nəticələndi.

Rza Xan dövründə elmi hövzələrin durumu

1299-cu (hicri-şəmsi) ildə baş verən çevrilişlə Rza Xanın hakimiyyətə gəlməsi və 1304-cü ildə onun şah elan olunması ilə mərkəzləşdirilmiş diktator rejimi formalaşdı. Bu da, praktik baxımdan, Məşrutə hərəkatının uğursuz olduğunu bir daha göstərdi.

Məşrutə hərəkatında fəal iştirak etmiş bir çox alimlər bu hərəkatın məğlubiyyətindən sonra mənəvi sarsıntı yaşadılar. Bu məyusluq bəzən cəmiyyət tərəfindən tənqid və qınanma ilə müşayiət olunurdu.

Nəticədə, həmin dövrdə alimlər və elmi hövzələr ümumilikdə iki qrupa bölünürdülər:

1. Məşrutədə birbaşa və ya dolayı şəkildə iştirak etmiş alimlər: bu qrup cəmiyyətin narazılığı və tənqidi ilə üzləşmişdi;

2. Məşrutədə heç bir rol oynamamış alimlər: bu qrup isə islahatçı və qərbyönlü ziyalılar tərəfindən geri qalmışlıqda, ənənəçiliyə qapılmaqda və cəmiyyətin çağdaş problemlərinə biganə qalmaqda ittiham olunurdu.

Bu cür sosial mühitdə İran elmi hövzələri cəmiyyətdəki nüfuz və mədəni rolu baxımından dərin böhranla üzləşmişdi.

Məhz belə bir tarixi şəraitdə, 1301-ci ildə mərhum Ayətullah Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdi Ərak şəhərində yerləşdi.

Qeyd edilməlidir ki, mərhum Hacı Şeyx Ərakda iki müxtəlif mərhələdə yaşamışdır. Onun elmi və ictimai həyatı boyu etdiyi səfərlərə nəzər salsaq, ümumilikdə on bir-on iki hicrət (köç) saymaq olar.

Bu hicrətlər onun doğulduğu Meybod şəhərindən başlamış, ardınca Yəzd, Kərbəla və Səmera (Ətəbatı Əliyat), Ərak, yenidən Kərbəla və Samera dönüş, sonra bir daha Əraka qayıdış və nəhayət sonuncu hicrət Quma köç etməklə sona çatmışdır. O, ömrünün sonuna qədər Qumda yaşamışdır.

Bu hicrətlərin bir hissəsi, şübhəsiz ki, dövrün elmi hövzələrinin sosial və siyasi vəziyyəti ilə bağlı idi.

Əlbəttə, bəzi hicrətlərin məqsədi də böyük alimlərin elm məclislərindən bəhrələnmək idi. Lakin əsas köç mərhələləri çox vaxt ictimai dəyişikliklərlə bağlı olmuşdur.

Məsələn, onun Ərakda ilk məskunlaşması dövründə şəhərdəki alimlər arasında məşrutə hərəkatı və digər siyasi məsələlər ətrafında ciddi ixtilaflar var idi. Hacı Şeyx isə bu məsələlərə  nə müsbət, nə də mənfi mənada  qarışmaq istəmədiyindən, narazılıqla Ərakı tərk edərək Kərbəlaya qayıtdı.

O, Kərbəlada təqribən on altı il boyunca ali fiqh dərsləri (dərs xaric) tədris etdi.

Bir müddət sonra Ərakın tanınmış alimləri və dövrün böyük mərcələrinin övladları onu yenidən Əraka dəvət etdilər. Bu dəfə Hacı Şeyx daha geniş səlahiyyət və azadlıqla bu dəvəti qəbul etdi və xarici müdaxilələrə yol vermədən Ərak Elmi Hövzəsini müstəqil şəkildə təşkil etməyə nail oldu.

Qum Hövzəsinin dirçəlməsi zərurəti və Hacı Şeyxin dəvəti

Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairinin Ərakda səkkiz illik fəaliyyəti keçdikdən sonra, hicri-şəmsi təqvimi ilə 1301-ci ildə (miladi 1922), Qumun bir sıra alimləri Qum elmi hövzəsinin dirçəlməsinə olan ehtiyacın daha da aktuallaşdığını hiss etdilər.

Bu böyük vəzifə üçün layiqli bir şəxs axtararkən, Hacı Şeyxin bütün cəhətləri ilə ən münasib namizəd olduğunu gördülər. O, həm elmi cəhətdən, xüsusilə mərhum Mirzayi Şirazi kimi böyük alimlərin dərsində yetişmiş biri olaraq, tam səlahiyyətli idi həm də Samera elmi məktəbinin təlim üslubunu Quma daşımaq qabiliyyətinə sahib idi.

"Samera məktəbi", mərhum Mirzayi Şirazinin təşəbbüsü ilə formalaşmış xüsusi bir tədris sistemi idi və Hacı Şeyx bu sistemi Qumda da əsaslandıra bilərdi.

Digər tərəfdən, Hacı Şeyxin Məşrutə hərəkatına müdaxilə etməmiş olması, onu digər alimlərə yönəlmiş ittihamlar, tənqidlər və şübhələrdən uzaq saxlayırdı.

Hətta onu Quma dəvət edənlərin bəziləri açıq şəkildə belə deyirdilər: “Siz Məşrutə məsələsində qıcıq doğuracaq bir mövqe sərgiləməmisiniz.”

Onların izahına görə, Məşrutədə iştirak etmiş və ya əleyhinə çıxmış bir çox alim bu prosesdə müxtəlif şəkildə qarışmış və indi onun fəsadları ilə üzləşmişdi. Amma Hacı Şeyx ehtiyatlı və aydın mövqeyi sayəsində bu cür mübahisələrdən uzaq qalmışdı.

Nəhayət, Qum alimlərinin israrlı dəvətlərindən sonra, Hacı Şeyx qərar vermək üçün bir dəfə “istixarə” etdi. İstixarə çox gözəl çıxdı və bu ayə ilə nəticələndi: “وَأْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ” (Hamınızı, ailənizi də  yanıma gətirin; Yusuf surəsi, ayə 93).

O bu ifadəni belə yozdu: “Deməli, şagirdlərimi də özümlə birlikdə gətirməliyəm.” Beləcə, onun Ərakdakı əsas şagirdləri də müəllimləri ilə birgə Quma hicrət etdilər.

Məşhur tələbələrdən biri olan mərhum Ayətullah Məhəmməd Təqi Xansari (Hacı Şeyxin birinci dövr tələbələrindən) də bu dəvəti qəbul edib Quma gəldi.

Həmçinin, Hacı Şeyxin Ərakdakı ikinci dövründə “Sepəhsalar məktəbində” oxumuş bir sıra tələbələr, o cümlədən mərhum İmam Xomeyni, Ayətullah Qulpayeqani, Ayətullah Əraki və başqaları da onunla birlikdə Quma gəldilər.

Beləliklə, 1301-ci ildə Qum elmi hövzəsinin yenidən təsis olunması, başqa mühüm bir tarixi hadisə ilə üst-üstə düşdü: İmam Xomeyninin Quma ilk gəlişi.

Bu tarixi təsadüf, həm tarixi, həm də mədəni baxımdan diqqətəlayiq bir məqamdır. İmamın Quma ilk gəlişi həmin ilin aban ayında Hacı Şeyxin Quma hicrətindən cəmi bir neçə ay sonra baş vermişdi.

Beləliklə, Ərak elmi hövzəsi demək olar ki, tam şəkildə Quma köçürüldü və Qum elmi hövzəsinin müasir təməlləri məhz bu köç ilə quruldu.

Hacı Şeyxin baxışı ilə Qum elmi hövzəsinin yenidən qurulmasının zərurəti

Mərhum Ayətullah Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdi baxımından Qum elmi hövzəsinin yenidən qurulmasının zərurətini yalnız dəvət edənlərin təşəbbüsü ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Əslində, Hacı Şeyx özü də həmin dövrün mədəni və mənəvi şəraitini dərindən dərk edir və buna əsaslanaraq bu böyük addımı atırdı.

O, aydın şəkildə hiss edirdi ki, modernləşmə adı altında ölkəyə daxil olan və getdikcə təsir gücünü artıran yad və hücumkar fikir və mədəniyyət cərəyanları qarşısında, bu cərəyanlarla hikmətli və fəal şəkildə qarşılaşacaq güclü bir elmi və mənəvi mərkəzə yəni güclü bir elmi hövzəyə ehtiyac var.

Hacı Şeyx təxminən on dörd il Qum elmi hövzəsinin rəhbəri olduğu müddətdə dəfələrlə bu fikri təkrarlayırdı ki, ölkə ictimai, mədəni və intellektual sahədə baş verən əsaslı dəyişikliklər qarşısında möhkəm bir elmi-mənəvi dayağa ehtiyac duyur.

Hacı Şeyxin böyük alimləri dəvət etməsi

Rza şah dövründə modernləşmə cəmiyyətə məcburi və zorakı şəkildə yeridilərkən, Hacı Şeyx Qum elmi hövzəsini İslam maarifinə əsaslanan bir fikri və mənəvi istehkam kimi gücləndirməyə çalışırdı. Bu da onun əsas məqsədi idi: bu hücumkar cərəyanlar qarşısında elmi və ağıllı bir müqavimət göstərə bilmək.

Bu hədəflə, Hacı Şeyx öz dövrünün ən önəmli təşəbbüslərindən birini gerçəkləşdirdi elmi hövzənin strukturu daxilində müxtəlif elmi və mənəvi sahələrin genişlənməsini təmin etmək və fikir mübadiləsi üçün açıq bir mühit yaratmaq.

Qum hövzəsinin yenidən qurulduğu ilk gündən etibarən, o, geniş baxışlı və gələcəyi düşünən bir yanaşma ilə müxtəlif elmi sahələr üzrə ixtisaslaşmış geniş spektrdə müəllimləri əməkdaşlığa dəvət etdi. Bu alimlər “fiqh, üsul, hədis, fəlsəfə, irfan, əxlaq və mənəvi tərbiyə” sahələrində mütəxəssis olmaqla yanaşı, həm də “riyaziyyat, həndəsə, kimya və digər təbii elmlər” kimi qədim elmlərdə də bilikli idilər.

Bu elmlərin bəzilərinin tədrisi o dövrdə Qum elmi hövzəsində tamamilə yayılmış və qəbul edilmişdi.
Bu yanaşma Hacı Şeyxin şəxsi düşüncə və narahatlıqlarından qaynaqlanırdı. O inanırdı ki, İslam sivilizasiyasının bütün elmi və bilik ənənələri yenidən canlandırılmalı və fəallaşdırılmalıdır ki, Qərb mədəniyyətindən təsirlənən maarifpərvər axınlar, Rza xan hakimiyyətinin avtoritar bürokratik sistemi və digər ideoloji rəqib cərəyanlara qarşı mədəni qarşıdurma və dialoq bacarığı yaransın.

O dövrdə, hətta Qərb cəmiyyətlərinin özündə də modernlik və Qərb sivilizasiyasına qarşı tənqidi ədəbiyyat səslənməyə başlamışdı və bu mövzular sosialistlər kimi solçu partiyalar vasitəsilə digər ölkələrə də yayılırdı.
İranda da məşrutə hərəkatından sonra Tudeh partiyası, solçu ədəbiyyat və sosialist meyllərinin yaranması üçün zəmin yavaş-yavaş formalaşırdı.

Belə bir şəraitdə, Hacı Şeyx, şiə elmi və fəlsəfi ənənələrinin daxili potensialına əsaslanaraq, hövzə elmlərinin strukturlarında maksimum inkişaf yaratmağa çalışırdı.
Onun məqsədi bu idi ki, hövzə yad və rəqib mədəniyyət qarşısında elmi və düşüncəli bir rəqabət gücü nümayiş etdirə bilsin.

Bu yanaşma, həmin dövrdə Qum elmi hövzəsində hökm sürən ümumi düşüncə mühitinə və mərhum Hacı Şeyxin bu hövzənin qurucusu və rəhbəri kimi baxış bucağına aydın bir təsvir təqdim edir.

Hacı Şeyxin elmi və əxlaqi şəxsiyyətində hansı xüsusiyyətlər onu dünya şiə aləmində nüfuzlu bir hövzənin əsasını qoymağa layiq etmişdi?

Mərhum Ayətullah Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdinin şəxsiyyətini araşdırarkən ilk növbədə diqqəti cəlb edən xüsus, onun parlaq elmi keçmişidir.
O, uzun illər ərzində “Mərhum Fazil Ərdəkani, Mərhum Fişariki və Mərhum Mirzayi Şirazi” kimi böyük ustadların yanında təhsil almış və elm baxımından İraqın müqəddəs şəhərlərindəki hövzələrdə çox dərin və zəngin təcrübə qazanmışdı.

Bundan əlavə, onun elmi hövzələrin idarəsi və rəhbərliyi sahəsində də mühüm təcrübəsi olmuşdu; istər Ərakda keçirdiyi ilk dövr, istərsə də Kərbəlada yerləşən elmi hövzəyə qayıtdığı dövr buna sübutdur.
Həmin dövrdə mərhum Hacı Şeyx Kərbəla hövzəsinin ən böyük dini rəhbəri sayılırdı.

Əslində, onun Kərbəlada on altı il ərzində apardığı dərs xaric (mütəxəssislər üçün ali fiqh dərsi), Kərbəla elmi hövzəsinin əsas və etibarlı dərslərindən birinə çevrilmişdi xüsusilə də o zaman ki, bir çox böyük alimlər Nəcəf-Əşrəfə köçmüşdü və Kərbəla hövzəsi güclü elmi rəhbərliyə ehtiyac duyurdu.

Hacı Şeyxin elmi idarəçiliyi və fiqhi uzaqgörənliyi

Daha sonra, Hacı Şeyxin yenidən Ərak elmi hövzəsinə qayıdaraq təxminən səkkiz il orada yaşamasından sonra, onun dərsinin və elmi idarəçilik qabiliyyətinin şöhrəti tez bir zamanda bütün İrana yayıldı. Müxtəlif bölgələrdən tələbələr Əraqa axışırdı ki, onun dərslərində iştirak etsinlər. Bu elmi və idarəçilik keçmişi Hacı Şeyxin elmi kimliyinin çox mühüm bir hissəsini təşkil edirdi.

Bununla yanaşı, onun əxlaqi, tərbiyəvi və şəxsi cəhətləri də onun liderlik mövqeyinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı.

Mərhum Hacı Şeyxin ən bariz xüsusiyyətlərindən biri açıq fikirli və azad düşüncəli olması idi. Baxmayaraq ki, bəzi elmlərə və ya fəlsəfi istiqamətlərə qarşı şəxsi tənqidi münasibəti ola bilərdi, o heç vaxt bu şəxsi baxışlarını hövzənin elmi və tərbiyəvi idarəçiliyinə tətbiq etməzdi.

O belə düşünürdü ki, bəzi elmi ənənələr müəyyən şəraitlərdə elə potensiallar yarada bilər ki, hövzənin güclənməsinə və dövrün problemləri ilə üzləşməsinə faydalı olsun.

Bu azadfikirlilik ruhu, onun ictimai və siyasi cərəyanlarla münasibətində də aydın görünürdü. Məsələn, Hacı Şeyxin rəhbərliyi dövründə İranın fikri məkanında geniş yayılmış axınlardan biri Qurançılıq və ya “Quraniyyun” cərəyanı idi.

Bu cərəyana bağlı bəzi şəxslər Quranın kifayət etdiyini müdafiə etməkdə ifrata varmışdılar. Bu axının ən tanınmış simalarından biri mərhum Məhəmməd Həsən Şəriət Səngəlci idi.

Onun bəzi baxışları bəzilərinin fikrincə şiə məzhəbinin əsas prinsipləri ilə uyğun deyildi. Məsələn, o, "rəcət" (qayıdış) inancına etiqad etmirdi və bəzi şiə əqidəvi ayinlərini “şirkə oxşar” ifadələrlə təsvir edirdi ki, bu baxışlar vəhhabilik təsiri altında hesab edilirdi.

Bu fikirlərə cavab olaraq, Tehranın bəzi alimləri onu təkfir (dindən çıxarma) edib, hətta ona qarşı fıqhi və ictimai məhdudiyyətlər tətbiq etməyə çalışdılar. Lakin mərhum Hacı Şeyxdən bu məsələ ilə bağlı istifta (fiqhi sorğu) alındıqda, o belə cavab verdi: “Rəcət şiənin mühüm etiqadlarındandır və mən şəxsən buna inanıram, amma rəcətin inkarını dinin zəruri prinsiplərinə qarşı çıxmaq hesab etmirəm.”

Bu istifta nəticəsində mərhum Şəriət Səngəlciyə qarşı təkfir addımları dayandırıldı və o, öz məhəlləsində camaat namazı qılmağa və fəaliyyətlərini heç bir ciddi fıqhi və ya ictimai maneə ilə üzləşmədən davam etdirə bildi.

Tərbiyəvi baxış, nümunəvi tələbə yetişdirməyə diqqət və bütün cərəyanları dəvət etmək

Elmi idarəçilik və fiqhi uzaqgörənliklə yanaşı, mərhum Hacı Şeyx dərindən nəzərdən keçirdiyi və tərbiyəvi baxışı ilə də tanınırdı. O, hövzəni bütün müxtəliflikləri və daxili cərəyanları ilə qəbul edir və tanıyırdı. Bu baxış, onun idarəçilik və liderlik üslubunun əsas elementlərindən biri hesab edilirdi.

Mərhum Hacı Şeyx Abdülkərim Hairi Yəzdi haqqında diqqət yetirilməsi vacib olan başqa bir mühüm məqam isə, onun seçmə tələbələrə və “seçmə tələbə yetişdirmək” məsələsinə xüsusi diqqət yetirməsidir.

Bu yanaşma, məhz Hacı Şeyxin “Samera elmi məktəbindən ” gələn və Mirzə Şirazi ilə öyrəndiyi ənənədən qaynaqlanırdı.

Bu ənənəyə əsasən, Hacı Şeyx yalnız ümumi və açıq dərslər təşkil etməklə kifayətlənmir, həmçinin xüsusi dərslər və xüsusi elmi qruplar qurmağa da önəm verirdi; bu qruplarda tələbələrin elmi tənqidlərinə cavab verilərək, onların ixtisaslaşdırılmış dərəcələrinin artırılması və elmi səviyyələrinin yüksəldilməsi məqsədi güdülürdü.

Bu şəxsi elmi proqramlar, ümumi dərslərin kənarında yerləşirdi və əslində bu struktur, seçmə tələbə yetişdirmə və müctehid hazırlamağa xidmət edirdi.

Məhz buna görə də, mərhum Hacı Şeyxin tələbələri arasında çox sayda tanınmış və əhəmiyyətli simalar var idi.

Bu tələbələrin müxtəlifliyi və sayı, hər birinin yüksək elmi, fiqhi və təhlili səviyyədə inkişaf etməsi, Hacı Şeyxin müəyyən bir tədris üslubunun və dəqiq, məqsədyönlü idarəçilik üsulunun olduğunu göstərir.

Əvvəlki hissələrdə qeyd edildiyi kimi, Hacı Şeyxin Qum elmiyyəsinə müxtəlif müəllimləri dəvət etməsi onun başlıca siyasətlərindən biri idi.

Bundan əlavə, diqqət yetirilməsi lazım olan başqa bir məsələ də var: Mirzə Şirazi II-nin vəfatından sonra, bir çox böyük alimlər və xüsusən, aktiv və məlumatlı elmi nəhənglər Hacı Şeyxi ciddi şəkildə Nəcəfə qayıtmağa və ya ən azından Sameranin elmiyyə rəhbərliyini üzərinə götürməyə dəvət etdilər.

Amma Hacı Şeyxin bu dəvətə verdiyi cavab çox mühüm bir məqamı özündə əks etdirirdi; O, həmin məktublara cavab olaraq belə yazmışdı: “Siz qalxın və Quma gəlin; bu gün Qum sizə ehtiyac duyur. Mən Quma niyə gəldim?”

Mərhum Hacı Şeyx, Qum elmiyyəsini gücləndirmək və fəal, işgüzar və effektiv elmi qüvvələr yetişdirmək işini öz həyatının bir "proyektinə" çevirmişdi. O, bu missiyanı yalnız şəxsi vəzifə kimi deyil, eyni zamanda o dövrün tarixi mərhələsində sosial və hətta siyasi bir məsuliyyət olaraq qəbul edirdi.

Hacı Şeyxin Qum elmi hövzəsində qurduğu tədris sistemi və məktəbin əvvəlki hövzələr, məsələn, Nəcəf və İsfahan modellərindən fərqləri nə idi?

"Samira məktəbi"ni, mərhum Şeyx Ənsarinin fiqhi sistemindən törəmiş bir qol kimi qiymətləndirmək olar. Əgər bu elmi və üsuli strukturların tarixi köklərini araşdırmaq istəsək, görünür ki, bu məktəbin əsas qurucusu şəxsən "mərhum Şeyx Ənsari" olmuşdur.

Şeyx Ənsari özü bir tərəfdən Nəcəf və Kərbəla hövzələrinin elmi əlaqələrinin, digər tərəfdən isə "Vahid Behbehani elmi məktəbinin" bir nümayəndəsi idi. Bundan başqa, "Ayətullah Vahid Behbehaninin" tələbələri də  hansılar ki o dövrdə İranın müxtəlif bölgələrində yerli dini liderlər idilər Şeyxin elmi tərbiyəsində mühüm rol oynamışdılar.

Şeyx Ənsari, İrana etdiyi geniş elmi səfərlərdə o dövrün bir çox böyük alimlərindən faydalanmışdı; bunlar arasında İsfahan alimləri, Kaşandakı mərhum Nəraqi və Məşhəddəki Molla Hadi Səbzəvari qeyd edilə bilər.

O, bu alimlərdən və Nəcəf-Kərbəla hövzəsindəki müəllimlərindən dərs alaraq əldə etdiyi elmi kapital ilə üsul elmində yenidənqurma və sistemləşdirməyə başlamışdı.

Şeyx Ənsarinin üsul elmində rolu və Samira məktəbinin təşəkkülü

Üsulçularla əxbariçilər arasında baş verən münaqişələrdən sonra, Şeyx Ənsarinin üsul elmini canlandırmadakı rolu olduqca mühümdür.

"Şeyx Əzəm" (Şeyx Ənsari), Vahid Behbehani və tələbələrinin başlatdığı yolu sistemli bir elmi metodla davam etdirdi və bu elmə yeni bir texnika və elmi üslub qazandırdı.

Şeyx Ənsarinin üsul sistemindən iki əsas istiqamət doğdu:

1. Mirza Şirazinin rəhbərlik etdiyi cərəyan Samerra məktəbinin əsasını qoydu;

2. Mərhum Axund Xorasani – Şeyxdən sonra Nəcəf hövzəsinin elmi rəhbərliyini üzərinə götürdü.

Buradakı “məktəb” termini, daha çox bu böyük alimlərin tələbələrinin və davamçılarının zamanla formalaşdırdığı elmi-fikri istiqamətləri ifadə edir.

"Samira məktəbi", xüsusilə Mirza Şirazinin iki görkəmli tələbəsi vasitəsilə İrana keçmişdir:

Birinci, Şeyx Fəzlullah Nuri tərəfindən Tehrana gətirildi;

İkincisi, Şeyx Əbdülkərim Haeri Yəzdi vasitəsilə Qum elmi hövzəsinə daşındı.

Bu baxımdan, Tehran və Qum fiqhi hövzələrini, Şeyx Ənsarinin Samira məktəbinin qolları hesab etmək olar.

Əgər Samerra məktəbinin və onun davamı olaraq Qum hövzəsinin (xüsusilə Hacı Şeyx dövründə və ondan sonrakı mərhələdə) bəzi üstünlüklərini təsnif etmək istəsək, yəqin ki, ən mühüm xüsusiyyəti onun fiqh və üsula “realist yanaşması”dır.

Bu baxış, əsasən fəlsəfə və ağıl üzərində qurulmuş sonrakı Nəcəf məktəbinin düşüncə tərzindən aydın şəkildə fərqlənir.

Son dövr Nəcəf məktəbində ictihad üslubu daha çox fiqhi terminlərin doğruluğu və şəriət dəlilləri əsasında möhkəmləndirilməsinə əsaslanırdı. Lakin Samira məktəbində  və onun davamı olan Qum məktəbində  vurğu daha çox fiqhi məsələlərin xarici reallıqlarla bağlı şəkildə araşdırılmasına yönəlmişdi.

Başqa sözlə desək, bu məktəbdə fiqh yalnız zehni və nəzəri təhlillərə əsaslanmır, daha çox mövzulara realist yanaşma ilə baxırdı.

Bu realizmin təzahürlərindən biri də üsul elmindəki yanaşmalarda görünür.

Axund Xorasani məktəbində, üsul elmi əsasən dərin məntiqi və fəlsəfi təhlillərlə işlənirdi. Lakin Samira məktəbində və onun Qumdakı davamında, əsas meyar məruf və ağıla uyğun (urfi və əqlani) dəqiqliklər idi.

İmam Xomeyni və Samira məktəbinə meyil, üsul elminə realist yanaşma

Bu meyil daha sonra Həzrət İmam Xomeyni (r) kimi görkəmli şagirdlərin düşüncəsində zirvəyə çatdı. Belə ki, bu məktəbdə fiqh və üsulun qavranılması və təhlilində əsas və baza olaraq «ağıl sahiblərinin (əqli sağlam cəmiyyətin) ümumi baxışı» qəbul edildi və sırf fəlsəfi və məntiqi incəliklərin yerini tutdu.

Qum məktəbində diqqət çəkən əsas məsələlərdən biri də fəlsəfi və adi (ümumi, ictimai) mövzular arasında sərhədin qoyulmasıdır. Bu fərqlilik bu məktəbin böyük alimlərinin sözlərində öz əksini tapmışdır. Məsələn, İmam Xomeyninin ifadəsində bu sərhəd «təbiət və şəriət arasındakı sərhəd», mərhum Əllamə Təbatəbai və şəhid Mütəhhərinin əsərlərində isə «həqiqət və etibar (müqəlləf baxış) arasındakı sərhəd» adlandırılmışdır.

Bu kimi fərqliliklər mərhum Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdinin üsul sistemində, xüsusilə də mərhum Axund Xorasaninin «Kifayətül-Usul» əsəri ilə müqayisədə aydın görünür.

Samira və Axund məktəblərinin üsul sistemi fərqləri

Bu fərqi izah etmək üçün deyə bilərik ki, mərhum Axund Xorasaninin «Kifayət» əsərində təxminən 126 fəlsəfi qayda çıxarılıb. Halbuki mərhum Hacı Şeyxin «Durrər əl-Fəvaid» əsərində fəlsəfi qaydalardan istifadə minimuma endirilib. Əlbəttə, Hacı Şeyx də bəzi hallarda fəlsəfi anlayışlardan istifadə edib; məsələn, «səbəb və nəticə» kimi anlayışlara rast gəlmək mümkündür. Lakin bu hallarda da adi və məntiqli baxış, fəlsəfi və abstrakt baxışa üstünlük təşkil edir.

Üsul elmində şişirtmələr və artıq mövzularla mübarizə

Bu sahədə Həzrət İmam Xomeyni də Hacı Şeyxin bəzi istifadələrini tənqid etsə də, eyni zamanda onun əsaslandığı adi və əqli baxışı müdafiə edir.

İmam etirazla belə buyurur: Əgər «etibarlara» yanaşmamız adi və ağılla olmalıdırsa, o zaman hətta «səbəb və nəticə» anlayışlarını da elə təhlil etməməliyik ki, guya bu anlayışlar tamamilə səbəb-nəticə qanununa tabedir.

Başqa sözlə, İmam Xomeyni özü də tənqidlə yanaşsa da, Hacı Şeyxin üsul sistemində ön plana çıxan ağıllı və realist yanaşmadan istifadə edir.

Bu əsasla deyilə bilər ki, Hacı Şeyxin üsul sistemi təmizlənmiş və aydınlaşdırılmış bir sistemdir; bu sistem üsul elmini şişirtmələrdən və artıq mövzulardan təmizləməyə çalışır.

Hacı Şeyxin əsas narahatlıqlarından biri və bu gün də Qum elmi hövzəsinin əsas ehtiyaclarından biri  üsul elmində şişirtmə və artıq mövzularla mübarizə olmuşdur.

Bu məsələ, Qum elmi hövzəsinin yenidən təsis olunduğu ilk günlərdən Hacı Şeyx tərəfindən gündəmə gətirilmiş və illər boyunca bu hövzənin daimi və əsaslı problemlərindən biri olaraq qalmışdır.

Üsul elmində şişirtmələrin aradan qaldırılması, bu elmin daha funksional və praktik hala gətirilməsi, fiqhi sübutların analizində daha realist yanaşma və ağıllı meyarların əsas götürülməsi bunların hamısı Qum məktəbinin formalaşmasında əsas rol oynayan ünsürlərdən sayılır.

Samira məktəbi və Hacı Şeyxin idarəçilik və tədris üsulu onun vəfatından sonra da davam etdimi?

Necə ki, daha əvvəl qeyd olundu, Qum məktəbi Hacı Şeyx ilə başlandı, lakin bu ünsürlər (elmi və metodoloji prinsiplər) ondan sonra gələn böyük alimlərin və mərcələrin rəhbərliyi dövründə həm davam etdirildi, həm də daha da inkişaf etdirildi.

Məsələn, "Üç Ayətullah dövrü" (Ayətullahlar Seyid Sədrəddin Sədr, Seyid Məhəmməd Höccət Kuhkəmerei və Seyid Məhəmməd Təqi Xansari) zamanı da bu əsas prinsiplər qorundu.

Ayətullah Üzma Bürucerdinin rəhbərliyi dövründə isə bu xüsusiyyətlərin bir çoxu bariz şəkildə inkişaf etdi. Nəhayət, İmam Xomeyninin rəhbərliyi dövründə, görünür ki, bu prinsiplər zirvəyə daha da yaxınlaşdı və Qum məktəbi bu mərhələdə, hətta Bürucerdi və üç ayətullah dövrləri ilə müqayisədə daha yüksək bir yüksəliş və təkmilləşmə yaşadı.

Bu xüsusiyyətlər toplusu ilə "Qum Məktəbi" adlı ayrıca bir məktəbin mövcudluğunu düzgün şəkildə müəyyən etmək və tərif etmək mümkündür. Bu xüsusiyyətlərə əlavə olaraq, Qum elmi hövzəsində "Ümumi fiqh" və "fiqhi əkbər" kimi baxışların yayılması və inkişafı da diqqətəlayiqdir; belə ki, bu baxışlar digər hövzələrlə müqayisədə daha geniş və dərin şəkildə inkişaf etmişdir.

Hacı Şeyx tərəfindən irəli sürülən "cəm şəkilində olan ictihad" və ya "şura şəklində ictihad" təklifi nə deməkdir?

Qum elmi hövzəsində, istər mövcud fiqhin müxtəlif fəsillərində, istərsə də yeni yaranan fiqh sahələrində ixtisaslaşmaya əsaslanan yanaşma, digər hövzələrdən daha əvvəl formalaşmışdır.

Əslində, mərhum Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdi tərəfindən irəli sürülmüş islah təkliflərindən biri də məhz fiqhdə ixtisaslaşma məsələsi olmuşdur. Bu təklif təqribən yüz il əvvəl, hicri-şəmsi 1306–1307-ci illərdə (təqribən 1927–1928-ci illər) irəli sürülmüşdür. Hacı Şeyx hətta bunun da fövqündə olaraq "ictihadın şura yolu ilə aparılması" ideyasını da irəli sürmüşdür.

Şəhid Mütəhhəri, Hacı Şeyxin dilindən nəql etdiyi bəzi fikirlərində, onun hələ həmin dövrlərdə hövzənin strukturu və ictihad üsulu ilə bağlı islahat təklifləri irəli sürdüyünü bildirmişdir.

Əhəmiyyətli məqam budur ki, bu məsələlər o dövrdə də Qum hövzəsinin əsas qayğı və gündəlik problemlərindən olmuş və görünür ki, bu gün də hələ də tam həllini tapmamış mühüm məsələlər kimi hövzələrin gündəmində yer almaqdadır.

Həmin dövrdə Hacı Şeyxin "ictihadın kollektiv şəkildə aparılması" təklifi təəssüf ki, səhv anlaşılmış və "kollektiv fətva" kimi yozulmuşdur. Halbuki Hacı Şeyxin məqsədi heç də bu deyildi. Onun təklifi ictihad prosesinin özünə dair idi, yoxsa fətvanın birgə verilməsinə yox.

Hacı Şeyx, fiqhi mövzulara realist və obyektiv yanaşma tərzi əsasında, fiqhi anlayışların gerçəkliyə uyğun olmasına diqqət yetirərək, belə hesab edirdi ki, müxtəlif sahələrdən olan ekspertlərdən və mütəxəssislərdən faydalanmaq, ictihad prosesinə daha çox dərinlik qazandırar və daha dəqiq nəticəyə aparar.

Bu baxış bucağına görə, Hacı Şeyx ümumiyyətlə "kollektiv fətva" nəzəriyyəsini müdafiə etmirdi; onun fikrincə, ictihad prosesi özü müxtəlif sahələrdən olan mütəxəssislərlə məsləhətləşməyə əsaslanmalıdır.

Bu baxış əslində Hacı Şeyxin gələcəyə baxışının və qabaqcadan məsələləri görə bilməsinin göstəricisidir.

O düzgün şəkildə proqnozlaşdırmışdı ki, yaxın gələcəkdə ictihad sahəsi yeni və yüksək dərəcədə ixtisaslaşmış mövzularla qarşılaşacaq və həmin vaxtlarda müctəhidlər şəri hökm çıxarmaq üçün fərqli sahələrin ixtisas və məlumatlarına müraciət etməyə məcbur olacaqlar.

Buna görə də, Hacı Şeyxin o dövrdə təklif etdiyi ictihadın kollegial şəkildə aparılması, Qum məktəbinin əsas sütunlarından biri sayılır.

Bununla yanaşı, fiqhi mövzulara və başlıqlara ixtisaslaşmış şəkildə baxmaq da Qum məktəbinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri kimi tanınır. Nəticədə, Hacı Şeyxin bu düşüncə sisteminin bütövlüyü və Qum məktəbinin onun əsasında qurulmuş sütunları sonrakı dövrlərdə də inkişaf etdirilərək davam etdirilmişdir.

Hacı Şeyxin Qum elmi hövzəsində həyata keçirdiyi islahatların İran cəmiyyətinə təsiri nə olmuşdur? Və onu sadəcə dini təhsil qurumunun qurucusu hesab etmək olarmı, yoxsa onu ictimai-siyasi bir cərəyanın banisi kimi tanımaq daha doğrudur?

Qum elmi hövzəsinin ən mühüm xidmətlərindən biri də Qum şəhəri və onun əhalisinə göstərilən ictimai xidmətlər olmuşdur. Mərhum Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdi, İranın tarixi və mədəni köklərində mövcud olan "yerli və bələdiyyə səviyyəsindəki dini rəhbərlik (merceiyyət)" ənənəsindən ilhamlanaraq, xüsusilə Qacarlar dövrünə aid olan bu ənənəni yeni bir formatda bərpa edib canlandırmağa çalışmışdır.

Yerli mərcəiyyət və elmi hövzənin İran cəmiyyətinə göstərdiyi ictimai xidmətlər

Qacarlar dövründə yerli mərcəiyyət xalqın həyatında çox ciddi və təsirli rol oynayırdı və cəmiyyətin ümumi işlərinin böyük bir hissəsi, müxtəlif şəhərlərdə yerləşən bu mərcəiyyətlərin çərçivəsində həll olunurdu.

O dövrdə xalq, Qacar sarayının bürokratik sisteminə nadir hallarda müraciət edirdi və bu müraciətlərdə də effektivlik müşahidə olunmurdu. Buna görə də, yerli mərcə evləri (müctəhidlərin ofisləri) xalqın gözündə “məsələlərin həlli üçün əsas və son söz sahibi” sayılırdı.

Bu kontekstdə, yerli mərcəiyyətlərin öhdəsində geniş məsuliyyətlər olurdu: şəri məsələlərdən (nigah, talaq) tutmuş şikayətlərin araşdırılması, mübahisələrdə hakimlik, şəri cəza və diyələrin icrası və s.

Bütün bu məsələlər yerli mərcəiyyətin səlahiyyət dairəsində idi. Məsələn, Mərhum Ayətullah Nəraqi Kaşanda öz bölgəsində geniş mərcəiyyət nüfuzuna sahib idi və ya İsfahan və Kermanşah alimləri, məsələn Mərhum Ağa Məhəmməd Əli Kermanşahi  öz bölgələrində geniş yerli dini rəhbərlik edirdilər.

Mərhum Hacı Şeyx bu tarixi təcrübəni yaxından tanıyırdı və yerli mərcəiyyətin ictimai rolu ilə bağlı yetərincə məlumatlı idi.

Lakin tarixin müəyyən bir dövründə, xüsusilə Qacarların son dövrlərində və Pəhləvi dönəminin əvvəlində, mərcəiyyətin Nəcəfdə mərkəzləşməsi yerli mərcəiyyətin zəifləməsinə səbəb olmuşdu.

Bu şəraitdə, Hacı Şeyx, Qum elmi hövzəsini yenidən quraraq və sabitləşdirərək, yerli mərcəiyyətin ictimai funksiyalarını yenidən dirçəltmək niyyətində idi.

Hacı Şeyx bu dirçəlişi sadəcə məhdud xidmətlər göstərmək üçün görmürdü, əksinə, onu Qum elmi hövzəsi üçün mədəni, ictimai, maddi və mənəvi bir dayağın formalaşdırılması üçün zəruri bir zəmin kimi qiymətləndirirdi.

Hövzənin xalqdan, xalqın da hövzədən mənəvi və maddi dəstəyi

Mərhum Hacı Şeyxə görə, xalq dini hövzənin sosial xidmətlərini real və hiss edilən şəkildə gördükdə, hövzə ilə onların arasında orqanik və davamlı bir bağ yaranır. Bu bağ isə, təbii olaraq, xalqın hövzəyə olan mənəvi və maddi dəstəyinə səbəb olur.

Bu anlayışa əsaslanaraq, Hacı Şeyx Qum şəhərinin abadlaşdırılması və infrastruktur inkişafını öz dini rəhbərlik vəzifəsinin ayrılmaz hissəsi hesab edirdi.

O, yol və küçələrin çəkilməsi, xəstəxana tikintisi, su təchizatı, quyuların və su anbarlarının bərpası, hətta şəhərin ehtiyac duyduğu körpülərin tikintisi kimi bir çox sahələrdə aktiv fəaliyyət göstərmişdi.

Hacı Şeyx mərciyyətin ictimai funksiyalarına çox dəqiq və məsuliyyətli yanaşırdı və onu sadəcə dini rəhbərliklə məhdudlaşdırmırdı. Bu yanaşma onun xalq içərisində nüfuz və məhəbbətinin getdikcə artmasına, Qumda isə xalq və dini rəhbərlik arasında qarşılıqlı etimada əsaslanan bir əlaqənin formalaşmasına səbəb olmuşdu.

Əgər bu məsələyə milli və ümumi miqyasda yanaşsaq, demək olar ki, Qum elmi hövzəsinin o dövrdəki əsas funksiyalarından biri, Pəhləvi rejiminin tətbiq etdiyi məcburi modernləşmə layihəsinə qarşı sivil və dini müqavimət göstərmək olmuşdur.

Pəhləvi layihəsi xüsusilə də 1306-cı (hicri-şəmsi) ildən sonra ölkədə öz yerini möhkəmləndirdikcə, zorakı və üstəlik xarici nümunəyə əsaslanan bir modernləşmə prosesini başlatdı.

Bu proses, Rza şahın Türkiyəyə səfəri və orada Atatürk modelini yaxından görüb ona rəğbət bəsləməsindən sonra daha da sürətləndi.

Əslində, Türkiyə təcrübəsi, İranda da oxşar bir layihənin icrası üçün nümunəyə çevrilmişdi. Amma bu yalnız Rza şahın müşahidələri ilə deyil, həm də dövrün bir qrup “saray maarifpərvərlərinin” (zərdüşt və Qərbpərəst düşüncəli ziyalıların) nəzəri və praktiki dəstəyi ilə həyata keçirilirdi.

Furuği Məhəmmədəli , Əli-Əsğər Hikmət, Əliəkbər Davər kimi şəxslər, həmin layihəni düşünən, hazırlayan və hakimiyyətin strateji düşüncə mərkəzi olaraq modernləşmə planlarını həyata keçirməyə çalışan başlıca simalardan idilər.

Baxmayaraq ki, bu şəxslər əvvəlcə Pəhləvi siyasətlərinə böyük xidmət göstərdilər, Rza şahın zalım və etibarsız təbiəti nəticəsində sonradan onun tərəfindən kənarlaşdırıldılar. Elə bu səbəbdən də deyilir ki, Furuği Məhəmmədəli  evində sürgün kimi yaşadığı dövrdə, şah tərəfindən təhqiramiz şəkildə “bığlı qadın” ləqəbi ilə çağırılırdı.

Pəhləvi bürokratiyasının dini və ictimai legitimlik böhranı

Bu şəraitdə Qum elmi hövzəsinin əsas funksiyalarından biri, məcburi modernləşmə prosesinə qarşı passiv müqavimət göstərmək olmuşdur. Bu, yuxarıdan və diktəedici yanaşma ilə mövcud dini və ictimai qurumları, dəyərləri və ənənələri sıradan çıxarmaq cəhdinə qarşı yönəlmişdi.

Bu layihə, əvvəlcə xalqın geyim tərzini eyniləşdirmək və ruhani libasının ictimai yerlərdə qadağan olunması ilə başladı. Ardınca “hicabın qadağan edilməsi”, vəsaitlərin idarəsinin dövlətə verilməsi (vəqflərin dövlətləşdirilməsi) və məhkəmə sisteminin tamamilə dövlətləşdirilməsi kimi qanunlarla davam etdi.

Bu siyasətlərin nəticəsi olaraq, “şəriət məhkəmələri” ləğv edildi. Halbuki bu məhkəmələr,yəni məhəlli mərəci binaları və strukturları, İranın sosial ənənəsində xalqın gündəlik işlərinin həllində mühüm və funksional rol oynayırdı. Amma “nizamın təminatı, hüquqi birlik və bürokratik səmərəlilik” bəhanəsi ilə bu qurumlar bağlandı.

Bu təzyiqlərə qarşı cəmiyyət reaksiya verdi və passiv müqavimət prosesləri formalaşdı.

Bu müqavimətin önündə, Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi dövründə Qumda yetişən alimlər dururdular. Onlar həm xalqın müqavimətinə liderlik edirdilər, həm də bəzi hallarda dini ənənələrin tamamilə dağıdılmasının qarşısını almaq üçün hökumət strukturlarına qismən daxil olub içəridən müdafiə aparırdılar.

Bu şəxslər, şəriətə zidd qanunların və siyasətlərin qarşısını almaq, ən azından dini dəyərlərin qorunmasını təmin etmək üçün qəzavət sisteminə və vəqf təşkilatına daxil olmuşdular.

Onlar bir tərəfdən xalq arasında mədəni və sosial müqaviməti davam etdirir, digər tərəfdən isə dövlət strukturları içərisində dini sərhədləri qoruyurdular. Bu fəaliyyətlər, həm ənənəvi məraci funksiyalarının davamına səbəb oldu, həm də Pəhləvi rejiminin bürokratik strukturunun dini və ictimai legitimliyini ciddi şəkildə sarsıtdı.

Bəs Hacı Şeyx özü şəxsən Pəhləvi rejiminə qarşı çıxış edirdimi?

Bu sualla bağlı, Hacı Şeyxin açıq və rəsmi mövqeyi tam aydın deyil. Bunun səbəbi də budur ki, Rza xan hövzə tərəfindən başlanan bir siyasi hərəkəti gözləyəcək biri deyildi.

O, istədiyi zaman ordu gücü və kazakları vasitəsilə Qum elmi hövzəsini bağlaya, zor və təzyiqlə bütün müqavimətləri boğa bilərdi.

O dövrdə bir çox insanlar başa düşürdülər ki, əgər Hacı Şeyx Qum elmi hövzəsinin rəhbərliyindən gedərdisə, onu əvəz edə biləcək bir şəxs yox idi. Heç kimin o səviyyədə liderlik gücü yox idi ki, hövzəni qoruyub saxlasın.

Bu durum, Hacı Şeyxi təqiyyə siyasəti və gizli mübarizə yolunu seçməyə vadar etdi.

Bir həftə də Qum hövzəsini saxlaya bilməzsiniz.

 Hicab azadlığı hadisəsindən sonra, bu qanunun doğurduğu geniş ictimai etirazlar və təzyiqlər nəticəsində Hacı Şeyx xəstələndi və sonda dünyasını dəyişdi. Bəzi şəxslər bildirirlər ki, onun ölümü belə, bu qanun və onun yaratdığı psixoloji təzyiqlərlə bağlı ola bilər.

Bu mövzu ilə bağlı belə rəvayət olunur ki, Hacı Şeyx bu qanundan və yaranmış vəziyyətdən o qədər təsirlənmişdi ki, bəziləri onun bu səbəbdən qəm-qüssədən vəfat etdiyini söyləmişlər.

Ayətullah Şubeyri Zəncaninin atası öz xatirələrində nəql edir ki, Hacı Şeyx şagirdlərinə belə demişdi: “Əgər mənim vəfatımdan bir həftə sonra Qum elmi hövzəsini saxlaya bilsəniz, mən sizin şəfaətçiniz olaram.”

Bu cümlə açıq şəkildə göstərir ki, Hacı Şeyxin Qum hövzəsinin gələcəyi ilə bağlı ümidi çox az idi. O, Rza xanın təzyiqlərinin gücünü və elə bir lider mövcud olsa belə, hövzənin asanlıqla dağıdıla biləcəyini yaxşı bilirdi.

Hacı Şeyx, çox ağıllı və uzaqgörən bir siyasətlə, Rza xanın bürokratiyasına heç bir bəhanə verməməyə çalışdı ki, hövzəyə qarşı təhlükə yaranmasın. Məhz bu sayədə, Qum elmi hövzəsi, təzyiqlərə qarşı passiv müqavimət vasitəsilə, müstəqil dini qurum olaraq fəaliyyətini davam etdirə bildi.

Hacı Şeyxin vəfatından sonra, Qum elmi hövzəsi üçün çox ağır və çətin bir dövr başlandı. Bu dövr, onun vəfatından 1323-cü ilin (hicri-şəmsi) əvvəllərinə qədər, yəni Ayətullah Bürucerdi Quma gələnə və hövzəni yenidən öz rəhbərliyi altına alana qədər davam etdi.

Hacı Şeyxin vəfatından sonra Qum hövzəsinin qaranlıq və boğucu dövrü

Hacı Şeyxin vəfatından yeddi-səkkiz il sonra, Qum elmi hövzəsinin vəziyyətini qorumaq üçün ciddi çətinliklər yaşandı.

Bu dövrdə, İmam Xomeyni (r.ə) belə, o zaman Qumda olmasına baxmayaraq, Rza şahın dövlət bürokratiyasının təzyiqləri səbəbilə əxlaq dərsi keçməyə cürət edə bilmirdi. Halbuki, İmamın əxlaq dərslərində, onun ən mühüm etik əsərlərindən biri olan “Çehel Hədis” (Qırx Hədis) yazılmışdı. Bu dərslər də dayandırıldı.

O zamanlar gənc olan İmam, Qumda qeyri-rəsmi şəkildə dərs deyirdi. Qum elmi hövzəsinin yenidən qurulmasının ilk onilliklərində mövcud olan bir çox tanınmış alimlər, bu dövrdə ya Qumdan köçdülər, ya da öz şəhərlərinə geri döndülər.

Hacı Şeyxin vəfatından sonra və Pəhləvi rejiminin ağır təzyiqləri altında, Qum elmi hövzəsi çox çətin və sıxıntılı bir dövr yaşadı.

Ayətullah Şahabadi (İmamın əxlaq müəllimi) Tehrana qayıtdıqdan sonra, Qum elmi hövzəsi xüsusilə əxlaq sahəsində ciddi müəllim çatışmazlığı ilə üzləşdi.

Bu vəziyyətdə, əxlaq dərslərinin keçirilməsi İmam Xomeyninin öhdəsinə düşdü. Şəhid Mürtəza Mütəhhəri, xatirələrində 1317–1318 (hicri-şəmsi) illərində bu dərslərdə iştirak etdiyini bildirir və deyir ki, “bu dərslər o qədər təsirli idi ki, dərsdən sonra saatlarla o dərsin məzmunu üzərində düşünürdük.”

O, xatirələrində əlavə edir ki, “bu dərslər bizə elə mənəvi və fikri enerji verirdi ki, növbəti həftəyə qədər səbirsizliklə növbəti dərsi gözləyirdik.”

İmamın dərsləri o qədər təsirli idi ki, Qumun Şeyxan qəbiristanlığının ətrafındakı bazarçılar və digər xalq təbəqəsi də bu dərslərə qatılırdı. Xalqın bu geniş iştirakı və sosial-siyasi narahatlıqları, Pəhləvi rejiminin bəzi məmurlarını narahat etdi və nəticədə, bu dərslərin bağlanması tələb olundu. Nəticədə, İmamın dərsləri rəsmi olaraq dayandırıldı.

Bu dövrdə, İmam Xomeyni (r.) bəzən gecələr dərs keçməyə məcbur qalırdı ki, Rza şahın məmurları və dövlət casuslarının diqqətindən yayınsınlar.

Bəzən də dərsləri Qum ətrafındakı kəndlərdə keçirdilər ki, daha çox tanınmamaq və əlavə təzyiqlərdən uzaq olsunlar.

Qum elmi hövzəsinin təqaüdünün Nəcəf hövzəsi tərəfindən kəsilməsi

O dövrdə, xüsusilə Nəcəf elmi hövzəsinin Qum elmi hövzəsinə göndərdiyi təqaüdləri kəsməsi, Qumdakı təzyiqləri daha da artırdı.

İraq hövzəsi özü də maliyyə çətinlikləri ilə üz-üzə idi və oraya göndərilən vəsaitlər də azalmışdı. Bu vəziyyət Ayətullah Seyid Əbülhəsən İsfahanini, Qumdakı təqaüdləri kəsməyə vadar etdi ki, Nəcəf hövzəsindəki tələbələr daha çox maddi dəstək ala bilsinlər.

Bu dövrdə, təqaüdlərlə bağlı vəziyyət son dərəcə çətin idi.  Üçlük sayılan  Ayatullahlar (Ayətullah Sədr, Ayətullah Höccət Kuhkəməri və Ayətullah Məhəmməd Təqi Xansari) dövründə, onların heç biri Hacı Şeyx kimi ümumi bir rəhbərlik mövqeyinə sahib olmadı və Qum elmi hövzəsində çox çətin bir vəziyyət hökm sürdü.

Bu dövrdə tələbələrin sayı Hacı Şeyxin dövrünə nisbətən 150-200 nəfərə qədər azaldı. Əlbəttə, bu vəziyyəti əks etdirən dəqiq sənədlər və materiallar sonrakı konfranslarda yayımlanacaq.

Amma bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, İmam Xomeyni (r) və  üçlük ayatullah tərəfindən həyata keçirilən dəqiq tədbirlər və qərarlar, sonda Ayətullah Bürucerdinin Quma qayıdışı və hövzənin rəhbərliyini ələ alması ilə nəticələndi.

Ayətullah Bürucerdinin Quma qayıdışı və hövzənin yenidən dirçəlməsi

Ayətullah Bürucerdi Quma qayıtdıqdan sonra, rəhbərlik vəzifəsini üç ayatullahdan  qəbul etdi. Mərhum Ayətullah Sədr, Ayətullah Höccət Kuhkəməri və Ayətullah Məhəmməd Təqi Xansari böyük fədakarlıqla və ixlasla öz imkanlarını Ayətullah Bürucerdinin ixtiyarına verdilər.

Ayətullah Xansari, hətta Cümə namazının imamlığını Bürucerdiyə təklif etdi və Ayətullah Höccət isə mərhum Hacı Şeyxin dərs keçdiyi yeri və saatı Bürucerdinin istifadəsinə verdi.

Bu əməkdaşlıq və həmrəylik nəticəsində, Qum elmi hövzəsi böhrandan çıxdı və yenidən inkişaf yoluna qədəm qoydu.

O dövrün alimlərinin bu birliyi və fədakarlığı göstərdi ki, onlar İslamın ümumi mənafeyini dərindən anlayır, şəxsi mövqe və titullardan keçərək dini maarifin yayılması və Qum elmi hövzəsinin möhkəmləndirilməsi üçün ciddi çalışırdılar.

Hacı Şeyxdən sonra Qum hövzəsinin rəhbərliyini kim davam etdirdi və bu yüz ildə onun yolunu necə izlədi?

Ayətullah Seyid Əbülhəsən İsfahani və Ayətullah Qumi vəfat etdikdən sonra, hətta Nəcəf də Ayətullah Bürucerdinin rəhbərliyini qəbul etdi. Ayətullah Bürucerdinin dövrü, Qum və Nəcəf arasında əlaqələrin bərpası və canlanmasının açıq dövrü kimi tanınır.

Bu dövrdə, Qum elmi hövzəsində elmi, ictimai və siyasi baxımdan yüksək bir fəallıq və canlanma müşahidə olunurdu. Xüsusilə Ayətullah Bürucerdinin vəfatından sonra, İmam Xomeyni (r), bu dövrdə qazandığı elmi, mədəni və ictimai ehtiyatdan istifadə edərək, hövzə üçün yeni bir yol xəritəsi çəkdi.

İmam Xomeyni (r) xüsusilə qərbdən gələn modernləşmə və yad düşüncələrə qarşı sərt müqaviməti ilə yeni bir hərəkata başladı ki, bu hərəkatın təsirləri bu gün də davam edir və onun atmosferində yaşamağa davam edirik.

Ali Rəhbər Ayətullah Xamenei bu barədə belə deyir: “İmam elə qəhrəmanlardan idi ki, bir top atdı və o topun atdığı gül hələ də havadadır”. Yəni, imamın başlatdığı yol hələ də davam edir və bu yolun sonu hara gedəcək, zaman göstərəcəkdir.

İmam Xomeyni tərəfindən Hacı Şeyxin yolunun davamı

İmam Xomeyni (r) təxminən on dörd-on beş il boyunca Qum elmi hövzəsində Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdinin birbaşa tərbiyəsi altında idi və onun ən yaxın tələbələrindən və eyni zamanda rəhbərliyinin güclü dəstəkçilərindən birinə çevrildi.

İmam, fiqh və üsul sahəsində Hacı Şeyxin dərindən təsiri altında idi və onun elmi məktəbindən dərin şəkildə bəhrələndi. Amma imamın elmi inkişafı yalnız fiqh sahəsi ilə məhdudlaşmadı.

O, Qum hövzəsinin digər elmi mənbələrindən də faydalandı: Ayətullah Şahabadiyə aid irfan, mərhum Rəfi Qəzvinidən fəlsəfə, Ayətullah Molla Hüseyn Təbatəbai Qumidən siyasi təhlillər, və həmçinin Əliəkbər Həkimi Yəzdi və mərhum Məsçid Şahidən dərslər aldı.

Beləliklə, imam bu müxtəlif elmi məktəblərin bir qarışığı oldu və Qum məktəbinin bütün əsas komponentləri onda cəmləşmişdi.

İslam İnqilabından sonra, imam Qum hövzəsi ilə cəmiyyət və siyasət arasında yeni üfüqlər açdı, mövcud elmi və sosial potensiallardan istifadə edərək yeni ictimai quruluşlar yaratmağa çalışdı.

İmam fiqh və üsulda, xüsusilə də iqtisadi və sosial məsələlərdə, çox mühüm addımlar atdı.

İmamın məktəbində xalqla mərcəiyyət arasında qarşılıqlı etimad

Hacı Şeyx Əbdülkərim Hairi Yəzdinin idealı, yəni "dinin cəmiyyət və dövlət müstəvisində reallaşması", əslində bütün peyğəmbərlərin və ilahi övliyaların tarixi arzusu idi. İmam Xomeyni (r.) mövcud tarixi şəraitdən və imkanlardan istifadə edərək bu arzunu həyata keçirməyə nail oldu.

İmamın düşüncəsində diqqət çəkən əsas məsələlərdən biri xalq və mərcəiyyət arasında qarşılıqlı etimadın formalaşması idi. İmam, xalqın iradəsinə söykənərək ictimai və siyasi hərəkatını başlatdı və xalq da ona tam etimad göstərdi, çünki o, yalnız haqqı deyirdi və yalnız haqqı istəyirdi.

Bu qarşılıqlı etimad imamın məqsədlərinin həyata keçməsi və yeni ictimai sistemlərin qurulması üçün yolu açdı. Beləcə, imamdan sonra dini elmlər daha fəal şəkildə sosial sistemlərin dəyişməsi prosesinə daxil oldu.

Hacı Şeyxin nəzərdə tutduğu dəyişikliklər bu gün tam gerçəkləşibmi, yoxsa hələ də o yolda irəliləyirik?

Bəzi sahələrdə, bəli, Hacı Şeyxin nəzərdə tutduğu dəyişikliklər həyata keçib. Amma bəzi sahələrdə hələ istənilən nəticə əldə olunmayıb.

İslam İnqilabından sonra hövzədə baş verən azalmalar və inkişaflar

Məsələn, beynəlxalq təsir və regionlararası nüfuz baxımından, xüsusilə də Ali Rəhbər Ayətullah Xamenei dövründə Qum elmi hövzəsi əlamətdar irəliləyişlər əldə edib.

Bu gün Qum elmi hövzəsində 100-dən artıq millətə mənsub tələbə var, bu isə hövzənin beynəlxalq fəaliyyətlərində və idarəetməsində böyük müxtəlifliyin göstəricisidir. Bundan əlavə, minlərlə təbliğçi dünyanın müxtəlif ölkələrində fəaliyyət göstərir. Qum hövzəsi elmi inkişaf və müxtəlif sahələrin genişlənməsi baxımından böyük uğurlar qazanıb.

Amma bəzən gözlənilən qədər irəliləyiş əldə olunmayıb.

İmam Xomeyni hələ o vaxtlar hövzə üçün yeni perspektivlər açmışdı və Ali Rəhbər də istər prezidentlik dövründə, istərsə də rəhbərlik illərində dəfələrlə öz tələblərini ifadə etmişdir .

Əgər Qum elmi hövzəsinin təhsil tarixini araşdırsanız, görərsiniz ki, 1330–40-cı illərdə (miladi: 1950–60-lar) İmamın və digər alimlərin tələbələri hövzədə islahat layihələrini izləyirdilər və inqilabdan əvvəl bu dəyişiklikləri həyata keçirməyə çalışırdılar. Onlar, hövzədə islahat vasitəsilə cəmiyyətdə və siyasətdə dəyişikliklər etməyə can atırdılar.

İmam Xomeyni də bu baxışa sahib idi. Amma gördü ki, bu dəyişikliklərə dəstək azdır və proses yavaş gedir, buna görə də siyasi və ictimai inqilab yolu ilə hövzədə dəyişiklik yaratmaq qərarına gəldi.

Əslində, İslam İnqilabından sonra və İslam Respublikasının qurulmasından sonra hövzədə bir çox dəyişiklik baş verdi.

Əgər 30, 40 və 50-ci illərdə (miladi 1950–1970-lər) imamın təklif etdiyi islahat və dəyişiklik layihələrinə baxsaq, görərik ki, onlardan bəziləri bu gün də tam həyata keçməyib.

Məsələn, Ayətullah Xamenei hələ dərs illərində "hövzə dərs kitablarının dəyişdirilməsi" layihəsini irəli sürmüşdü. Məşhəd elmi hövzəsində mərhum Müzəffərin “Üsul” kitabını dərs demiş və onu islahat yönümlü bir dərslik kimi təqdim etmişdi.

Bundan başqa, mərhum Ayətullah Meşkini kimi alimlər də dərs kitablarının və fiqh məsələlərinin dəyişdirilməsi üçün ciddi səylər göstərmişlər.

Amma Ayətullah Xameneinin 1374-cü ildə (miladi 1995) və yenidən 1386 və 1389-cu illərdə (miladi 2007 və 2010) gündəmə gətirdiyi “hövzə dərsliklərinin islahı” hələ də tam həyata keçməyib.

Bütün bu cəhdlərə və müvafiq redaksiya mərkəzinin yaradılmasına baxmayaraq, fiqh və üsul kimi əsas sahələrdə dərsliklərə dair daha dərin fikir birlikləri və elmi konsensusa ehtiyac var.

Sonda buyurun: Əgər bu gün Hacı Şeyx Hairi aramızda olsaydı, hazırkı hövzə islahatlarında ən böyük zəifliyimiz nə olardı?

Mövcud Rəhbər Ayətullah Xamenei dəfələrlə “təkfirçi müzakirələrdən və xüsusilə də fikir və etiqadla bağlı məsələlərdə insanların dindən çıxarılması kimi yanaşmalardan” uzaq durulmasının vacibliyini vurğulayıb.

O, bildirir ki, bu cür yanaşmalara son qoyulmalı və bunun əvəzində “hövzələrdə azad və əxlaqlı müzakirə və dialoqlar” təşviq olunmalıdır.

Bu müzakirələr ciddi, sakit və uyğun bir atmosferdə keçirilməli, fikirlərin və nəzərlərin sərbəst paylaşımı üçün şərait yaradılmalıdır.

Hövzənin cəmiyyətin konkret məsələləri ilə əlaqə qurmaq səyləri

Hövzələrdən gözləntilərdən biri də, nəzəriyyə platformalarının və azad düşüncə müzakirələrinin inkişaf etdirilməsidir. Bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılıb və bu səylər təqdirəlayiqdir, lakin hələ də bu mövzular hövzələrdə layiq olduğu yerini tapmayıb.

Əvvəllər hövzədə baş verməli olan mühüm dəyişikliklərdən biri də hövzənin cəmiyyətin konkret və gündəlik problemləri ilə əlaqəsinin qurulması idi.

Elmi istehsal dövranı elə təşkil olunmalı idi ki, hövzənin elmi məhsulları dövlət qərarlarının qəbulunda və ictimai-mədəni diskursun formalaşmasında təsirli olsun və birbaşa cəmiyyətə ötürülsün.

Təəssüf ki, bu hədəf hələ tam şəkildə reallaşmayıb. Hövzələrin bir çox elmi-fikri məhsulları, o cümlədən böyük mərcəələrin fikirləri cəmiyyətə ötürülmür, bu isə elmi istehsal və onun cəmiyyətə ötürülməsi prosesində problem olduğunu göstərir.

Ayətullah Xamenei son illərdə dəfələrlə bəyan edib ki, “təbliğatçının ictimai nüfuzunun və cəmiyyətin real suallarına cavab vermək qabiliyyətinin” hövzələrə qaytarılması vacibdir.

Amma son illərdə hövzələr daha çox universitetləşmə və tədqiqat mərkəzləri yönünə meyillənib.

Bu gün bir çox hövzə alimləri və istedadlı şagirdlər araşdırma institutlarının və universitetlərin elmi heyətinə çevrilib.

Halbuki bu tip tədqiqat fəaliyyətləri hövzənin cəmiyyətin real suallarına cavab vermək vəzifəsini unutmasına səbəb olmamalıdır. Hövzə cəmiyyətin içində yaşamalı və onunla daim əlaqədə olmalıdır, amma təəssüf ki, son dövrlərdə praktik və cəmiyyətə yönəlik elmi məhsulların həcmi azalıb.

Ali Rəhbərin 1402-ci il çıxışlarında, o, böyük köhnə alimlərin – məsələn, Şeyx Müfidin, və bu günümüzdə Əllamə Təbatəbai və Şəhid Mütəhhərinin elm və təbliğ yolundan danışmışdı.

Bu böyük alimlər dərin elmi araşdırmalarla yanaşı, ictimai fəaliyyətlərdə də iştirak edir və elmi minbərlərdə cəmiyyətin ehtiyaclarına toxunurdular.

Bu yanaşma hövzələrdə də əsas prinsip olmalıdır. Başqa sözlə desək, hövzə alimi və tədqiqatçısı çağdaş problemlərə cavab verə biləcək şəkildə düşünməli və cəmiyyətin ondan faydalana biləcəyi şəkildə fikir təqdim etməlidir.

Bu gün İslam dövlətinin qərar və yönlərinə qarşılıq verə biləcək elmi nəzəriyyələr hövzədən çıxmalıdır və islami sistemin qarşısında duran problemlərdə təsirli olmalıdır.

“Cəmiyyətin, ölkənin və islam sivilizasiyasının inkişafı” məsələsi fiqh dərslərində  xüsusilə də dərs xariclərdə  ciddi şəkildə müzakirə olunmalıdır.

Ayətullah Xamenei artıq onillərdir ki, hövzələrdən bu sahələrə daha çox diqqət göstərmələrini tələb edir və bu tələb bu gün də aktuallığını qoruyur. Bəzi sahələrdə irəliləyişlərə baxmayaraq, elmi və tədqiqat institutlarında islahat və irəliləyiş üçün ciddi əzmə ehtiyac qalır.

Söhbətin müəllifi: Hüseyn Paşayi