Hövzə xəbər agentliyinin məlumatına görə, müasir dövrdə insanlar mənəvi boşluqlarını doldurmaq üçün bir yer axtarırlar və bu şəxslər, təhlükəsizlik və daxili sülh axtarışında bəzən yeni yaranan saxta mənəviyyat axınlarının tələsinə düşürlər. Lakin, hansı amillər bəzi insanların mənəvi axtarışda düzgün yola yönəlmək əvəzinə, həqiqi İslam irfanı yerinə, bu yeni və iddialı mənəviyyat cərəyanlarına yönəlmələrinə səbəb olur?

İnsanların saxta mənəviyyat axınlarına meyl etməsinin səbəbləri yalnız xüsusi təbliğat vasitələrinin və metodlarının tətbiqi ilə məhdudlaşmır; əslində bu, müxtəlif amillərin qarşılıqlı təsiri ilə əlaqədardır. Bu amillərdən bəzilərinə ümumilikdə aşağıdakı kimi nəzər yetirə bilərik:

A) Fərdi amillər

1- Diqqətsizlik (Qafil olmaq): Diqqətsizlik, lüğətdə "gizli və ya örtülü olma" mənasına gəlir. Bu mənada, diqqətsizlik insanın zəif müşahidəsi və ehtiyatı nəticəsində baş verən bir səhv və ya yanlışlıqdır. Başqa sözlə, diqqətsizlik bir şeyin insanın yaddaşından çıxması və ona diqqət yetirməməsi kimi də başa düşülə bilər. Bəzən, diqqətsizlik eyni zamanda bir şeyə qarşı qayğısızlıq və ya onun əhəmiyyətini nəzərə almamaq kimi də başa düşülür.

Qurani Kərimdə belə buyurulur: «وَلَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْأنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ اَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَلَهُمْ اذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها اوُلئِکَ کالأَنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اوُلئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ؛ "
"And olsun ki, cinlərdən və insanlardan bir çoxunu cəhənnəm üçün yaratdıq. Onların (haqqı) qavramayan qəlbləri, (haqqı) görməyən gözləri, (haqqı) eşitməyən qulaqları var. Onlar heyvanlar kimidirlər, hətta daha çox zəlalətdədirlər. Əsil qafillər onlardır." (Əraf, 179).

Bu ayədən də aydın olur ki, Allahı unudan və doğru yolun istiqamətindən çıxanlar, mənəvi həqiqətləri anlamayan və azğınlıq yolunda olan insanlardır. Bu səbəbdən də, saxta mənəviyyat axınlarına meyl etmək və Allahın təmiz və saf mənəviyyatından uzaq durmaq, Onun zikrini unutmaq və Allahın göstərdiyi doğru yoldan çıxmaq nəticəsində yaranır.

2- Maraq hissi: Maraq hissi və ya tədqiqatçı davranışlar, insanlarda təbii bir instinktdir və mürəkkəb və əlçatmaz mövzulara qarşı bilik ehtiyacını oyandırır. İnsanlar, faydasız və zahiri olaraq vacib görünən məsələləri öyrənmək məqsədilə ömürlərinin bir hissəsini sərf edə bilər və bu məsələnin mümkün nəticələrini düşünmədən, yolun sonuna qədər getməyə davam edə bilərlər.

3- Şəxsi müqavimətlər: Fərdlərin cəmiyyətdə mövcud olan dini və siyasi məsələlərə qarşı sərgilədikləri qərəzli davranışlar, müxtəlif formalarda təzahür edə bilər və özünü göstərərək cəmiyyətdə əks-səda doğura bilər. Cəmiyyətə qarşı yönələn bu hərəkətlər, saxta mənəviyyat axınlarına meyl etmə, qeyri-adi inancları cəmiyyətdə yaymaq, qeyri-rəsmi qrupları və axınları izləmək kimi davranışlar şəklində özünü göstərir və bu, dini cəmiyyətlərdə etiraz və müqavimət nümayişinin üsullarından biri olaraq istifadə olunur.

4- Fərqli olma istəyi: Özünü göstərmək və təkəbbürlü davranışlar, insanın təbii xüsusiyyətlərindən biridir. Bəzi fərdlər, bu instinkti düzgün şəkildə məmnun etmək üçün uyğun alətlər və metodlardan məhrum olduqları üçün yanlış davranış və baxışlara yönəlir və bu yolla öz istəklərinə cavab tapmağa çalışırlar.

B) Mədəni və sosial amillər

Saxta mənəviyyat axınlarına meyl etmənin bir hissəsi mədəni və sosial köklərə dayanır. Bu səbəblərdən bəziləri aşağıdakılardır:

1. İnsan ruhunun müasir dövrdə mənəvi ehtiyacı
Müasir dövrdə mənəviyyatdan qaçış və təcrübəçilik dövrünü geridə qoyduqdan sonra, postmodern dövrə daxil olaraq, insan ruhunun mənəvi susuzluğu daha çox hiss edilməyə başlanmış və bu ruh, mənəviyyatın hər hansı bir forması ilə əlaqə qurmağa can atmışdır. İnsanlar, mənəviyyat hissi verən hər şeyə meyl etməyə başlamışlar.

2. İnsanın praktik rəhbərliyə ehtiyacı
Saxta mənəviyyatların sürətli və "virus kimi" yayılmasının əsas səbəblərindən biri, həyat üçün konkret və praktik həllər təqdim edən, müxtəlif insan zövqlərinə uyğun gözəl və cəlbedici şəkildə sıralanmış təlimlərdir. Aydın məsələdir ki, Allahın mənəvi təlimlərinə praktiki və anlaşılan şəkildə çatmaqda çətinliklər yaşandığı zaman, yanlış və qeyri-İlahi təlimlərin qəbul olunmasına şərait yaranır. Bu təlimlər çox zaman praktik və düzgün şəkildə təsnif edilib, geniş insan kütləsinin anlaya biləcəyi formada təqdim olunur.
Din təbliğində bu baxışın nəzərə alınmaması, müasir insan cəmiyyətində yeni saxta mənəviyyat modellərinin ortaya çıxmasına şərait yaratmış və düzgün olamayan məlumatları İslamın təlimləri ilə əvəz etmişdir.

3. Saxta mənəviyyat axınlarının insanın instinktləri ilə uyğunluğu

Təbiət və instinktlər, yaranış və qazanılmamış olan iki amildir; yalnız təbiət, instinktdən daha dərin anlayışa malikdir və yalnız insana məxsusdur, halbuki instinktlər maddi və heyvanlar aləmindəki varlıqlarla əlaqəlidir və insanın kamilliyi ilə əlaqəsi olmayan tərəfləri əhatə edir. Başqa sözlə desək; təbiət insanın ruhunun və mənəvi ehtiyaclarının quruluşuna aiddir, instinkt isə insanın ruhunun quruluşu və maddi ehtiyacları ilə əlaqəlidir.

Yeni yaranan saxta mənəviyyat təlimləri, rahatlıq, mənfəət əldə etmək, güc və zənginlik qazanmaq, qeyri-adi işlər görmək, laqeydlik içində sakitlik əldə etmək, ləzzət istəyən, cinsi istəyin təmini, yuxu kimi müvəffəqiyyətlər əldə etmək və bir çox digər məqsədlərə yönələn davranışlar, insan instinktləri ilə uyğunluq təşkil etdiyi üçün saxta mənəviyyatların yayılmasında mühüm rol oynayır. Çünki, yaradılışın məqsədini düzgün anlamayan və varlığın həqiqətinə inamı olmayan insan, özünü instinktiv istəklərinə və əzablarına təslim edir və zamanla təbii məsələlərdən uzaqlaşır.

4. Din və dini təlimlərin yanlış qavranılması

İnsanları yeni yaranan saxta mənəviyyat axınlarına yönəldən məsələlərdən biri, dinin və dini təlimlərin rolunun yanlış başa düşülməsidir. Bu fenomen, müxtəlif səbəblərə görə öz dini anlayışlarını tərk edən, dinin fərdi ehtiyaclara cavab vermədiyini düşünən, dini yanlış başa düşən, ondan qeyri-real gözləntiləri olan, daha üstün bir həqiqət axtaran və ya mənəvi təcrübələr əldə etmək məqsədilə digər mənəvi axınlara meyl edən insanlar arasında çox yaygındır. Bu cür insanlar, öz dinlərinə və rəsmi inanclarına qarşı mənfi münasibət bəslədikləri üçün, qeyri-rəsmi qrupların və sektaların hədəfi olurlar.

5. Peşəkar reklam və təbliğat

Saxta mənəviyyatlar, kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə edərək öz saxta inanclarını və təlimlərini yaymağa çalışırlar və bunlar, qeyri-dini məzmunlarını daha üstün bir mənəviyyat kimi təqdim edərək dünya insanlarına tanıtmışlar. Bu qrupların reklam və təbliğat üsulları o qədər dəqiq və planlıdır ki, qısa müddət ərzində öz baxış bucaqlarını insanların həyatına daxil edir və öz məqsədlərinə çatırlar.

Qeyd:

[1]. Lisan əl-Arab, İbn Manzūr, c. 11, səh. 498-499.
[2]. Əl-Mofradat fi Əlfazil Quran, İsfahani, Raqib, səh. 609.
[3]. Əl-Tahqiq fi Kəlam Quran, Mustəfəvi, Hasan, Mərkəz Nəşriyyatı, c. 3, səh. 317.
[4]. Fitrət, Murtəza Mutəhhəri, Sədra Nəşriyyatı, səh. 20-30.