Hövzə Xəbər Agentliyinin məlumatına görə, Haqq Əhli təriqəti, şiəliyin bir qolundan yaranmış və İmam Əli (ə) mövqeyindəki təcəlli inancı üzərində qurulmuş bir cəmiyyətdir. Bu təriqət, əvvəlki dinlərin elementləri, sufizm və İslam təlimlərinin qarışığı ilə özünəməxsus bir ayin və inanclar sistemi formalaşdırmışdır.

İmam Əli (ə) buyurur:
«هَلَکَ فِیَّ رَجُلَانِ؛ مُحِبٌّ غَالٍ، وَ مُبْغِضٌ قَالٍ» ۱
 Mənim barəmdə iki cür insan məhv olmuşdur: həddindən artıq sevən və həddindən artıq nifrət edən.

Tarixi araşdırmalar göstərir ki, İmamın düşmənlərindən əlavə, bəzi şəxslər həddən artıq ehtiram və ifratlı sevgi səbəbindən doğru yoldan sapmış və hidayət yoluna çatmamışlar. Bu şəxslər, “ğaliyun” (fəqihlərin terminologiyasında “ifratçılar”) adlandırılır və müxtəlif qruplara bölünürlər. Onların ən məşhuru isə Haqq Əhli təriqətidir.

Farsca mətnə görə, “Haqq Əhli” ifadəsi əslində bu qrupu “Ali-Allahçı” mənasında da ifadə edir. Bu şəxslər İmam Əlini (ə) Allahın təcəllisi hesab edir və ilahi təcəlli və hulul haqqında xüsusi inanclar formalaşdırıblar. Lakin, onlar həqiqi Ali-Allahçı sayılmazlar. Əqidələri isə manixizm, qədim iran dinləri, ismaillik, hind təkrar doğuluş (reinkarnasiya) və digər sirlər dinləri ilə qarışıqdır.

Haqq Əhlinin böyük alimlərinin iddiasına görə, təriqətin əsas məqsədi haq və Allahın hüduduna çatmaqdır. Bu yolun mərhələləri aşağıdakı kimidir:

1. Şəriət mərhələsi dini mərasim və ritualları yerinə yetirmək

2. Təriqət mərhələsi sufizmin və mistik ənənələrin tətbiqi

3. Marifət mərhələsi Allahı tanımaq və anlamaq

4. Həqiqət mərhələsi Allahla birləşmək və ilahi həqiqətə çatmaq.

Tədqiqatçılar bildirirlər ki, bu təriqət çoxsaylı qruplara bölündüyü üçün bir vahid  Haqq Əhlindən danışmaq çətindir. Əsas qruplar belədir:

1. Şeytanpərəstlər şeytana ibadət edənlər, donuzu müqəddəs sayanlar, onun ətindən yeyənlər və təmizlik qaydalarına əməl etməyənlər

2. Ali-Allahçılar Haqq Əhlinin bir çox qruplarını əhatə edən, İmam Əlini (ə) həm cismani, həm də zatca Allah sayan və İslamdan ayrılmış qrup

3. Haqq Əhli görünüşdə müsəlmanları özlərini İmamiyyə şiəsi sayan qrup

Buna baxmayaraq, bütün Haqq Əhli qrupları beş əsas xüsusiyyətdə ortaqdır:

1. Bağlılıq və itaət

2. Pir və rəhbər tələb etmək

3. Namaz əvəzi müəyyən ibadətlər

4. Üç günlük oruc tutmaq

5. Şərab içmək

Haqq Əhli təriqətinə yönəlmiş əsas iradlar

A) Əqidəvi tənqidlər

Haqq Əhli təriqətini, müxtəlif məzhəblərin və inancların qarışığı kimi qiymətləndirmək olar. Onlar hər bir dini və hər bir təriqətdən müəyyən elementlər götürərək, bunları birləşdirib, yeni bir dini sistem yaratmışlar.

Tövhiddən sapma (azma)

 Haqq Əhlinin Allah anlayışını vucudlaşdırma və bənzətmə istiqaməti səhvdir. Onlar inanırlar ki, Allah yaradılışdan əvvəl bir incinin içində mövcud olub, həmin inci isə dənizin dərinliyində yerləşirmiş. Həmçinin, mələklərin Allahın zatından yaranmasına inanırlar: Birincisi onun qoltuğundan, ikincisi ağzından, üçüncüsü nəfəsindən, dördüncüsü damarlarından və beşincisi nurundan çıxıb.

Lakin İslam təliminə görə, Allah cism, məkan, zaman və digər varlıqların xüsusiyyətlərindən təmizdir və bütün mümkün varlıqların yaradıcısıdır. İmam Əli (ə) Allahı belə təsvir edir: O, Onu yaratdıqları ilə müqayisə edənlərin sözündən uca və üstündür və Ondan imtina yolunu tutanların düşüncəsindən yüksəkdir.

Başqa bir xütbəsində buyurur: Onda dəyişiklik və fərqlilik yoxdur, zaman keçidi Ona təsir etməz, gecə və gündüz Onu köhnəltməz, işıq və qaranlıq Ona dəyişiklik gətirməz. Onu parçalar, üzvlər və hissələr vasitəsilə təsvir etmək mümkün deyil. O, sonu olmayan və qırılmazdır.

Axirət inkarı və reenkarnasiya (yenidən doğulma) inancı

 Haqq Əhli təriqəti İslamın əxlaqi və axirətə dair anlayışlarını qəbul etmir, bunun yerinə Hind dinlərindən götürülmüş reenkarnasiya inancını tətbiq edirlər. Onlar inanırlar ki: Hər bir ruh min dəfə müxtəlif bədənlərlə yenidən doğulur. Bəzən insan, bəzən heyvan, bəzən quş və bəzən yırtıcı və sürünən kimi.

Həmçinin, ruh min dəfə dünyaya gəlməli və hər mərhələdə fərqli bədən formasında yaşamalıdır ki, min birinci dəfə cənnətə və ya cəhənnəmə çata bilsin. Bu ruh ötürmələrini onlar “təkamül” adlandırırlar.

Lakin burada çoxsaylı məntiqi və fəlsəfi suallar ortaya çıxır:

Niyə ruh ilk doğuluşda cənnətə və ya cəhənnəmə getməməlidir?

Bu min dövr nəyə görə lazımdır?

Əgər bu mərhələlər ruhun təkamülü üçün zəruridirsə, nəticədə bütün ruhlar təkamülə çatmalı və cənnətə daxil olmalıdır. Əks halda, min dəfə dəyişiklik prosesi məntiqsiz və mənasız olur.

B) Haqq Əhlinə yönəlmiş elmi və praktik tənqidlər

Haqq Əhli özlərini müsəlman və İslamın tələblərinə sadiq sayır, lakin dini prinsiplərə əməl baxımından digər müsəlmanlardan fərqli davranırlar. Onların əməl və ibadət praktikasında bir neçə əsas fərq diqqət çəkir:

Namaz və orucun tərk edilməsi

 Haqq Əhli təriqəti İslam namaz və oruc qaydalarını tamamilə rədd edir. Sultan Səhak açıq şəkildə bildirir ki, üç günlük oruc və “niyaz” namazın yerini tutur. Onlar, “niyaz” adı ilə verilən hədiyyəni, adətən bir qurbanlıq qoyun şəklində təqdim edir və baş pirin (rəhbərin) onu bişirib təriqət üzvləri arasında paylamasını kifayət bilir. Onların fikrincə: Niyaz veririk və bu niyaz əksər hallarda bir qoyundur; əgər niyaz verilməzsə, namazın heç bir faydası yoxdur.nniyaz verilsə belə, namaz boşdur.

Bu yanaşma, Qurani-Kərimdə orucun bir ay boyunca, namazın isə vacib olduğu buyurulan ayələrinə açıq-aydın ziddir. Buna baxmayaraq, onlar özlərini müsəlman sayır və İslamın ardıcılığı iddiasını irəli sürürlər.

Qiblənin dəyişdirilməsi

 Haqq Əhli, Kəbəni qiblə hesab etmir. Onlar “Pey-Diür” adlı, Paveh şəhərinin qərbindəki bir yer və Sultan Səhakın məkanı olan ərazini qiblə kimi qəbul edirlər. Onlar ölüləri bu istiqamətə tərəf dəfn edir və qurbanları da buraya yönəldirlər. Bundan əlavə, poeziya və simvolik mənada, hər bir şəxsin qəlbini qiblə kimi qəbul edirlər.

Saqqalın qısaldılmasına qadağa

Haqq Əhli saqqal və bığ kəsməyi qəti şəkildə qadağan edir və hesab edirlər ki, əsl  Haqq Əhli şəxsi saqqalını kəsmədən saxlamalıdır. Onlardan birinin rəvayətinə görə: Mövcud dövrdə, Murtəza Əli zamanında (Allahın Əli bədənində təcəllisi dövrü), kim bizim yanımıza gəlmək istəsə, nə bığ kəsəcək, nə oruc tutacaq, nə də qalyan çəkəcək. Bu üç şərtdən hər hansı biri pozularsa, biz onu özümüzdən hesab etməyəcəyik.Haqq Əhlin göstəricisi və yardımı bundan ibarətdir.

Bu tənqid və fərqliliklər Haqq Əhli təriqətinin həm əqidəvi, həm də əməl baxımından İslamın əsas prinsiplərindən sapdığını göstərir.

Qeydlər / İstinadlar

1. Məclisi, Məhəmməd Baqir, Biharül-ənvar, cild 25, səh. 270.

2. Mərdani, Məhəmməd, Hsqq Əhlinin Qısa İzahı, İslam Hüquqlarının Müdafiəsi İnstitutu, 1-ci nəşr, 1377, səh. 39 və 47–55.

3. Məşkur, Məhəmməd Cavad, İslam Məzhəbləri Lüğəti, Quds Razavi Nəşriyyatı, 3-cü nəşr, 1375, səh. 78.

4. Eyni mənbə, səh. 79.

5. Davud İlhami, Haqq Əhlinin  Qısa İzahı kitabının ön sözü, Məhəmməd Mərdani, İslam Hüquqlarının Müdafiəsi İnstitutu, 1-ci nəşr, 1371, səh. 10–11.

6. Haqq Əhlinin Qısa İzahı, səh. 56.

7. Malamiri Kəcuri, Əhməd, Haqq Əhli, Murtəza Nəşriyyatı, 1-ci nəşr, 1376, səh. 192.

8. İslam Məzhəbləri Lüğəti, səh. 80.

9. Nəhcül-Bəlağə, xütbə 49.

10. Eyni, xütbə 1860.

11.Haqq Əhli, səh. 15.

12. Haqq Əhlinin Qısa İzahı, səh. 64.

13. Bax:Haqq Əhlinin Qısa İzahı, səh. 38.

14. Qurani-Kərim, Bəqərə, ayə 181.

15. Haqq Əhli, səh. 127.

Əsas mənbə: Payqehe Came  fərqe ədyan və məzahib “Dinlər və Məzhəblər üzrə Ümumi Portal”.