Hövzə Xəbər Agentliyinin məlumatına görə, Ayətullah Ərafi bu gün Qum Universitetinin Hikmət Konfranslar Zalında keçirilmiş “İslam Humanitar Elmləri: İnqilabın Növbəti Addım Bəyannaməsi Perspektivində” adlı milli konfransın yekun mərasimində elm və tədqiqatın əhəmiyyətinə, həmçinin humanitar elmlərin və texnologiyanın inkişafında fəlsəfə və əxlaqın əsas roluna xüsusi diqqət yetirdi. O, qeyd etdi ki, biz tədqiqat və araşdırma həftəsini yüksək qiymətləndiririk, həmçinin Hövzə və universitetin vəhdət həftəsini qeyd edir, böyük hörmətlə həmin institutların şəhidlərini, İslam müqaviməti və səkkiz illik müqəddəs müdafiə şəhidlərini, bu universitetin və imam Xomeyninin dövrünün şəhidlərini yad edirik.
İnqilabın növbəti addım bəyannaməsində Ali Rəhbərin ilk tövsiyəsi elm və tədqiqatdır
Elmi Hövzələrin rektoru əlavə etdi: İnqilabın növbəti addım bəyannaməsində Ali Rəhbərin ilk tövsiyəsi elm və tədqiqatdır və bu çox önəmli bir məsələdir. Mən bir neçə əsas məqamı nəzərdən keçirəcəyəm.
O vurğulayaraq bildirdi: Elm və tədqiqat ölkənin şərəf və gücünün ən aydın vasitəsidir. Bilik eyni zamanda bacarıqdır. Qərb sivilizasiyası öz bilikləri sayəsində özünə iki yüzillik zənginlik, nüfuz və güc təmin etdi və əxlaqi və dini əsaslardakı çatışmazlıqlara baxmayaraq, qərb həyat tərzini digər cəmiyyətlərə tətbiq etməklə elm, siyasət və iqtisadiyyat sahəsində böyük üstünlük qazandı. Burada Qərb sivilizasiyasının həm güclü, həm də zəif tərəfi göstərilmişdir. Gücü, həqiqətlərin kəşfi və kainatın sirlərinə yiyələnmə sürəti və bunu həyatına tətbiq etməsi, zəifliyi isə bilik ağacının məhsuldar olmayan torpaqlarda və insanın xoşbəxtliyi nəzərə alınmadan böyüməsi, fəlsəfi əsasların və dərin baxışların problemlərindən ibarətdir.
Ayətullah Ərafi əlavə etdi: Qərbin bu zənginlik və bilikləri fəlsəfəsiz əldə etdiyini düşünmək düzgün deyil. Kantdan başlayan, dekart və sonrakı dövrlərdə ümumi fəlsəfənin əsaslarını tamamlayan, əlavə fəlsəfi sistemləri əhatə edən fəlsəfələr Qərb fəlsəfəsinin böyük sistemini təşkil edir. Kant, Dekart, Hyum, Poper və digər fəlsəfələr və əlavə fəlsəfi sistemlərin hamısı Qərb fəlsəfəsinin əsasını qoyur. Lakin Rönesansdan sonra bu təməl zəifləyib və yeni çatışmazlıqlarla üzləşib.
Elm və texnologiya fəlsəfi baxış olmadan formalaşa bilməz.
Elmi Hövzələrin Ali Şurasının üzvü qeyd etdi: Əgər kimsə düşünürsə ki, humanitar elmlər, təməl elmlər və texnologiya müəyyən bir fəlsəfi əsas və nəzəriyyəyə istinad etmədən inkişaf edə bilər, bu yanlış düşüncədir. Elm və texnologiya fəlsəfəsiz və köksüz formalaşa bilməz. Hətta ən çətin və gizli şəraitdə belə elm və texnologiya fəlsəfi və əxlaqi bir mənbədən bəhrələnir. Bu əlaqənin bir hissəsi əsaslı və sübutlu, bir hissəsi isə qeyri-sübutlu, lakin şüursuz şəkildə tədqiqatçının düşüncəsində təsir göstərir və onun dünyaya, varlığa, kainata, insana və əxlaqi yanaşmalara baxışını formalaşdırır.
Ayətullah Ərafi vurğuladı: Təxminən otuz il öncə Con Dyuinin ‘Demokratiya və Təhsil’ kitabını oxudum və müzakirə etdim. Kitabın hər yerində fəlsəfi, nəzəri və əxlaqi düşüncə açıq görünür, hətta praktiki təcrübə mövzusunda belə. Bu onu göstərir ki, elm saf və müstəqil ola bilməz. Elm fəlsəfi və əxlaqi baxış kontekstində öz sistemini və strukturunu tapır. Onun fəlsəfi və əxlaqi əlaqəsi həm əsaslı və sübutlu, həm də şüursuz şəkildə mövcuddur.
Elm fəlsəfi və əxlaqi əsas olmadan həqiqi inkişaf edə bilməz
Elmi Hövzələrin rektoru davam edərək elm və texnologiya sistemlərinin inkişafında fəlsəfə və əxlaqın əsas rolunu və İslam humanitar elmlərinin əhəmiyyətini vurğuladı: Elm fəlsəfi və əxlaqi əsas olmadan həqiqi inkişaf edə bilməz.
O əlavə etdi: Elm və texnologiya sistemlərinin formalaşmasında fəlsəfə və əxlaqın rolu əvəzsizdir. Əgər kimsə düşünürsə ki, bu iki əsasın minimal dəstəyi olmadan belə elm və texnologiya sistemi formalaşa bilər, bu yanlış düşüncədir. Hər bir təcrübə və praktiki fəaliyyət, elmi tədqiqat klassik mənada müşahidə, eksperiment, təcrübə və sübuta əsaslanan mülahizələr fəlsəfi və əxlaqi düşüncədən qaynaqlanır. Bu əsasın bir hissəsi məntiqi və sübutludur və olmadan elm mövzusuna daxil olmaq mümkün deyil. Digər hissəsi bəlkə sübutlu deyildir, amma şüursuz şəkildə tədqiqatçının düşüncəsində təsir göstərir, onun dünyaya, varlığa, kainata, insana baxışını və əxlaqi yanaşmalarını formalaşdırır.
Elmi Hövzələrin rektoru çıxışına davam edərək bildirdi: Bu təsir iki tərəflidir: Həm tədqiqatçıya, həm də elm və texnologiya cəmiyyətinə. Qərb fəlsəfəsi və onun əxlaqi prinsipləri birbaşa elm, bilik və texnologiyaya təsir edir, texnologiyaların istifadəsi və dünyaya münasibətdə yol göstərir. Mən elm sahəsində tam nisbi yanaşmanı qəbul etmirəm. Elm öz mövqeyinə, sahəsinə və metoduna malikdir və heç bir şey onun yerini əvəz edə bilməz. Elm öz funksiyasını yerinə yetirir, lakin onu fəlsəfə və əxlaqdan müstəqil idarə etmək mümkün deyil.
Elm, fəlsəfə və əxlaq bir-birinə bağlıdır
Ayətullah Ərafi əlavə etdi: Bəziləri iddia edə bilər ki, elm yəni təcrübəyə əsaslanan tədqiqat metodları fəlsəfə və əxlaqdan müstəqil fəaliyyət göstərə bilər. Biz bunu qəbul etmirik. Əlbəttə, burada hər kəsin öz fəlsəfəsi və əxlaqi nəzəriyyəsi ilə elm aparması kimi yanlış fərqlənməyə düşmək olmaz. Əslində, elm, fəlsəfə və əxlaq bir-birinə sıx bağlıdır.
O vurğuladı: İslam humanitar elmləri sahəsində uzun illər işləmişəm, 12 nəzəriyyəni topladım və hazırda İslam humanitar elmlərinin anlayışını izah edən təxminən 12–15 nəzəriyyə mövcuddur. Bəziləri bu nəzəriyyələrə etiraz edə bilər, amma bu göstərir ki, İslam humanitar elmləri yalnız İslami düşüncə mühitində formalaşa bilər. Bu elm fəlsəfə və əxlaqdan ayrılmazdır.
Ayətullah Ərafi əlavə etdi: İslam elmləri və bilikləri ilə, yaxud hər hansı nəzəri və əxlaqi düşüncə ilə təcrübə elmi arasındakı əlaqə görməzdən gəlinərsə, nəticə səhv və yanlış təfsir olacaq. Mən təəccüblənirəm ki, uzun illər Mədəni İnqilab Şurasında olan bəzi dostlar deyirlər ki, İslam humanitar elmləri mövcud deyil. Hətta İslam humanitar elmlərinin 12 nəzəriyyəsindən birinə inanmasaq belə, onun əsasını inkar etmək mümkün deyil. Bu anlayışları bir-birindən ayırmaq qeyri-mümkündür.
İslam humanitar elmləri İnqilabın növbəti addım bəyannaməsinin əsası və ruhudur
O, çıxışının bu hissəsinin sonunda qeyd etdi: Diqqət yetirilməli olan əsas və sabit məqam ondan ibarətdir ki, İslam humanitar elmləri İnqilabın növbəti addım bəyannaməsinin əsası və ruhunu təşkil edir. Hərçənd bu ifadə bəyannamədə birbaşa işlədilməyib, lakin sənədin ruhu açıq şəkildə vurğulayır ki, humanitar elmlər İslami düşüncə zəminində formalaşmalıdır. Bu, həm hövzənin, həm də universitetin missiyasıdır və yalnız humanitar elmlərlə məhdudlaşmır. Əksinə, bütün elmi sahələrdə İslami və fəlsəfi baxışın formalaşdırılmasını nəzərdə tutur.
Sivilizasiyanın inkişafında humanitar və İslami elmlərin vəhdəti
Elmi Hövzələrin rektoru sivilizasiyanın inkişafında humanitar və İslami elmlərin qarşılıqlı vəhdətinin əhəmiyyətini, eləcə də hövzə ilə universitetin əməkdaşlığının zəruriliyini vurğulayaraq dedi: Yeni sivilizasiya modellərinin layihələndirilməsi bu vəhdət olmadan mümkün deyil.
İsfahandakı təhsil illərindən bir xatirə
Ayətullah Ərafi təhsil illərindən şəxsi təcrübəsinə toxunaraq bildirdi: Bəzən nümunə kimi gənclik illərimdən bir xatirəni xatırladıram. Yadımdadır ki, yay aylarında təxminən iki ay İsfahanda, İmam Sadiq (ə) Çeharbağ (İmam Sadiqin dör bağı) adlı mədrəsəsində qalırdım. Gecələr bəzən məktəbin həyətində tək olur və daim düşünürdüm ki, bu mədrəsənin memarlığı nə qədər ruhoxşayan, zövqlü və ilhamvericidir. Bu bina Şeyx Bəhai tərəfindən layihələndirilmişdi. Elə bir şəxs ki, İslam elmlərini dövrünün ən son texnologiyaları ilə birləşdirmiş, eyni zamanda şeir və memarlığı da dərindən bilirdi. Bu hərtərəfli sintez və qarşılıqlı vəhdət göstərir ki, humanitar elmlər yalnız nəzəri sahə deyil. Sənət, memarlıq və poeziya da onun təzahür formalarıdır. Humanitar və İslami elmlərin təsiri bu baxımdan böyük diqqətlə araşdırılmalıdır. Bu baxışın ruhu ondan ibarətdir ki, əgər bir sivilizasiyanı irəli aparmaq və fərqli bir model təqdim etmək istəyiriksə, bunun yolu məhz bu dəqiq və şüurlu vəhdətdən keçir.
Ayətullah Ərafi əlavə etdi: Bu sahədə hələ də çatışmazlıqlarımız var və bu qarşılıqlı vəhdət tam şəkildə formalaşmayınca yeni və fərqli modellər təqdim etmək mümkün olmayacaq. İnqilabın növbəti addım bəyannaməsi də hövzə və universitetin bu yolda öncül rolunu vurğulayır və qeyd edir ki, hövzə ilə universitet yanaşı olaraq həm eyni imkan, həm də məsuliyyəti daşıyır. Təbii ki, bu yol həmişə çətinliklərlə müşayiət olunur. Çünki həm hövzədə, həm də universitetdə müəyyən zəifliklər mövcuddur. Lakin məhz bu sahə hövzə ilə universitet əməkdaşlığının əsas istiqamətlərindən biri ola bilər.
Universitetin böyük missiyası
O vurğuladı: Universitetin ən mühüm vəzifələrindən biri idarəetmə və ictimai sistemlərlə əlaqəli humanitar elmlər sahəsində tədqiqatçı baxışla dünya elminin mövcud nəzəriyyələrinin güclü və zəif cəhətlərini müəyyənləşdirmək və hövzə ilə əməkdaşlıq çərçivəsində dini düşüncənin məzmununu uyğun elmi formatlarda təqdim etməkdir. Universitet bu sahədə ciddi potensiala malikdir. Baxmayaraq ki, mühüm addımlar atılıb, qarşıda hələ uzun yol var.
Ayətullah Ərafi çıxışının davamında İslam humanitar elmlərinə doğru irəliləyiş üçün zəruri şərtlərə toxunaraq dedi: Əsas tələblərdən biri bilik sərhədlərinin və İslami elmlərin inkişafıdır. Bu isə müasir elmi transformasiyalar və universitetlə qarşılıqlı əlaqə olmadan mümkün deyil və xüsusi diqqət tələb edir. Bu məsələ İslam humanitar elmlərinin inkişafı və yeni sivilizasiyanın formalaşması üçün son dərəcə mühüm bir şərtdir.
Təhsil hüququnun yaradılması
Elmi Hövzələrin Ali Şurasının üzvü psixologiya və pedaqoji elmlər sahəsində otuz ildən artıq fəaliyyət təcrübəsinə istinad edərək, təhsil sisteminin elmi baxımdan dəstəklənməsi üçün fiqh, fəlsəfə və kəlamda əsaslı transformasiyaların aparılmasının, eləcə də təhsil hüququnun yaradılmasının zəruriliyini vurğuladı. O qeyd etdi: Hövzə və Universitet tədqiqat institutunda psixologiya və pedaqoji elmlər bölməsində çalışdığım dövrdə cənab doktor Kardan, doktor Paksəreşt və təhsil-tərbiyə və psixologiya sahəsinin digər görkəmli alimləri ilə çox səmərəli əməkdaşlığımız var idi. Bəzən cənab doktor Kardanla Con Devi və digər nəzəriyyəçilərin ideyaları ətrafında beş saatdan artıq müzakirələr aparır, dostlarla birgə konkret elmi təşəbbüslər irəli sürürdük.
O əlavə etdi: Fəaliyyətimin ilk mərhələlərindən anladım ki, əgər işimizin möhkəm və əsaslı olmasını istəyiriksə, fiqh, fəlsəfə və kəlam sahələrində ciddi dəyişikliklər qaçılmazdır. O dövrdə mövcud strukturlar ideya və məqsədlərimi tam şəkildə həyata keçirməyə imkan vermirdi. Bu strukturlar xeyli məhdudlaşdırıcı idi. Lakin bundan sonra diqqətim ictihadi yanaşma, səbir, hikmət və dərin elmi fəaliyyət tələb edən bir istiqamətə yönəldi. Elə həmin vaxtdan düşünərək bu nəticəyə gəldim ki, təhsil hüququ təsis edilməlidir. Çünki gövhər olan fiqh elmi son dərəcə zəngin və köklü bir irsə malikdir.
Müasir fiqh və fəlsəfənin İslam humanitar elmləri ilə vəhdəti
Ayətullah Ərafi hövzədə fiqhi və fəlsəfi transformasiyaların zəruriliyini, onların İslam humanitar elmləri və universitetlə əlaqələndirilməsinin vacibliyini vurğulayaraq dedi: Bu vəhdət olmadan ölkənin elmi və tərbiyəvi inkişafı natamam qalacaq. Mən bu məsələni həftədə iki-üç dəfə sistemli şəkildə izləyirdim və görürdüm ki, bu sahədə görülən hər bir iş dərin və dəyərli elmi nəticələr doğurur.
O bildirdi: Bu əlaqə fiqh sahəsi üçün zəruri bir tələbatdır. Hətta birbaşa fiqhlə məşğul olmayan tədqiqatçılar belə bu mühitlə əlaqədə olmalı və ondan bəhrələnməlidirlər. Çünki fiqh və ictihadi düşüncə ilə əlaqəsi olmayan elmi fəaliyyət zəif və natamam qalır. Hazırda hövzədə müasir fiqh ofisi nisbətən yaxşı fəaliyyət göstərir və dəyərli tədqiqatlar təqdim edib.
Elmi Hövzələrin rektoru fəlsəfə sahəsinə də toxunaraq dedi: Fəlsəfə və onun davamı möhkəmləndirilməli və dərin ictihadi fəaliyyətlə zənginləşdirilməlidir. Bu il müasir fiqh ofisinə bənzər şəkildə fəlsəfə sahəsində xüsusi bir ofisin yaradılması planlaşdırılır ki, fəlsəfə, əlavə fəlsəfələr və fəlsəfənin tətbiqi sahələrində dərin ictihadi dərslər daha fəal şəkildə davam etdirilsin. Bu, tərbiyə fəlsəfəsini, siyasət fəlsəfəsini və iqtisadiyyat fəlsəfəsini də əhatə edəcək və İslamın bu sahələrə ictihadi və hikmətli yanaşması təqdim olunacaq. Bu addım İslam elmlərinin sərhədlərinin genişləndirilməsi və humanitar elmlərdə baş verən elmi transformasiyalarla uzlaşma məqsədi daşıyır.
İslam humanitar elmlərinin inkişafı üçün hövzə və universitet əməkdaşlığı
Ayətullah Ərafi İslam humanitar elmlərinin fiqh, fəlsəfə, kəlam, təfsir və texnologiya ilə əlaqələndirilməsinin, eləcə də hövzə ilə universitet arasında davamlı əməkdaşlığın vacibliyini vurğulayaraq dedi: Bu əlaqə olmadan ölkənin elmi və tərbiyəvi inkişafı tam mənada reallaşa bilməz.
O davam edərək bildirdi: Təfsir sahəsində mərhum Əllamə Təbatəbai (r) dövründən sonra mövzulu və ixtisaslaşmış təfsirlərin formalaşmasının şahidi olmuşuq. Əllamə Təbatəbainin təfsirdə yaratdığı böyük dönüş şagirdlərin və sonrakı alimlərin inkişafı üçün möhkəm zəmin yaratdı. Daha sonra bəzi tədqiqatçılar ixtisaslaşmış təfsirlərə yönəldilər və təfsir üzrə xüsusi elmi sahələr formalaşmağa başladı. Biz Beynəlxalq Əl-Mustafa Univeristetində bu sahədə bir neçə ilkin təcrübə əldə etdik və ixtisaslaşmış təfsirlərin istehsalı və inkişafı istiqamətində ilk addımları ata bildik. Bu təcrübə göstərdi ki, ixtisaslaşmış təfsir ciddi istiqamətləndirici rol oynaya bilər, lakin onun reallaşması universitet və əlaqəli elmi sahələrlə davamlı əməkdaşlıq olmadan mümkün deyil.
Elmi Hövzələrin rektoru çıxışına davam edərk vurğuladı: Fiqh, fəlsəfə, kəlam və təfsirdə transformasiyanın müxtəlif səbəbləri var ki, onların ən mühümlərindən biri müasir elmi sahələrlə davamlı qarşılıqlı əlaqədir. Təhsil fiqhi, fəlsəfə, kəlam və ya təfsir boşluqda formalaşa bilməz. Təhsil-tərbiyə nəzəriyyələri, humanitar elmlər və digər bilik sahələri ilə tanışlıq zəruridir ki, yeni fiqh yanaşmaları və müxtəlif sahələr üzrə yeni elmi bölmələr meydana çıxsın.
Ayətullah Ərafi hədis sahəsinə də toxunaraq dedi: Hədis elmləri sahəsində də bu istiqamətin elmi və universitet ixtisasları ilə əlaqələndirilməsi məqsədilə müəyyən addımlar atılmağa başlanıb. Bu proses göstərir ki, İslam humanitar elmləri və hətta texnologiyalar yalnız o zaman ictihadi və elmi inkişaf əldə edə bilər ki, hövzə və universitet hərtərəfli və dərin köklərə söykənən bir müstəvidə qarşılıqlı əlaqə qursun.
İslam humanitar elmlərinin və süni intellektin inkişafı
O əlavə etdi: Nümunə olaraq süni intellekt sahəsində hazırda ictihad və idrak elmləri ilə bağlı iri miqyaslı layihələr icra olunur ki, bunlar möhkəm fəlsəfi, kəlami, fiqhi və etiqadi əsaslar tələb edir. Bu layihələr çoxsaylı çətinliklərə malik olsa da, göstərir ki, İslam humanitar elmlərinin və texnologiyanın inkişafında hövzə və universitet əməkdaşlığı zəruridir.
Elmi Hövzələrin rektoru vurğuladı: İslam humanitar elmləri və yeni texnologiyalar, o cümlədən süni intellekt sahəsində etibarlı elmi nəzəriyyələrin istehsalı fəlsəfi, fiqh, kəlam və əxlaqi əsasların yenidən qurulması və möhkəmləndirilməsi olmadan mümkün deyil. Bu sahədə hövzə ilə universitet arasında davamlı əməkdaşlıq qaçılmazdır.
Ayətullah Ərafi davam etdi: İdrak elmləri ilə sıx şəkildə əlaqəli olan süni intellekt olduqca mühüm fəlsəfə, kəlam, fiqh və etiqadi əsaslara malikdir və ölkə miqyasında ciddi əks-sədalar doğurur. Bu gün hövzə və universitet süni intellekt, idrak elmləri ilə əlaqəli texnologiyalar və İslam düşüncəsi arasındakı münasibətlər üzərində daha dərindən düşünməlidir. Bu əlaqə dörd-beş səviyyəni əhatə edir: İslam nəzəriyyəsiylə süni intellekt fəlsəfəsi, süni intellektin fiqh və hüququ, süni intellekt etikası, eləcə də onun ilahiyyat və kəlam sahəsində tətbiqləri və təsirləri. Hazırda bu mövzuda səkkiz tədris proqramı hazırlanıb və tədqiqatçılar tərəfindən tədris olunur.
O əlavə etdi: İslam elmlərinin düşüncə sisteminə dərindən yanaşmadan, onların yenidən qurulması və inkişafı təmin edilmədən İslam humanitar elmləri və yeni texnologiyalar sahəsində etibarlı elmi nəzəriyyələr yaratmaq mümkün deyil. Bu, ölkənin elmi və tədqiqat inkişafının əsas şərtlərindən biridir.
Ayətullah Ərafi İnqilabın növbəti addım bəyannaməsinə də toxunaraq dedi: Növbəti addım bəyannaməsi son dərəcə strateji, dərin və çoxsaylı bir sənəddir və onun praktik həyata keçirilməsi istiqamətində nə qədər çalışılsa, yenə də azdır. Əvvəlki çıxışlarımda İslam sistemi və İslam İnqilabının əsas ikililiklərinə toxunmuşdum. Növbəti addım bəyannaməsində bu paradoksların təxminən iyirmi–iyirmi beş maddə üzrə ümumiləşdirildiyini görürük və İslam İnqilabı onların həllinə nail olub. Bu nailiyyətlərin mühüm bir hissəsi ölkənin Konstitusiyasında da əksini tapıb və göstərir ki, İslam İnqilabının ümumi nəzəriyyəsi keçmiş çətinlikləri necə geridə qoymağı bacarıb.
Elmi Hövzələrin rektoru çıxışının sonunda konfransın təşkilatçılarına və iştirakçılarına təşəkkür edərək bildirdi: Bu konfrans İslam humanitar elmlərinin və yeni texnologiyaların gücləndirilməsində hövzə və universitetin rolunu yenidən düşünmək üçün dəyərli bir fürsətdir və gələcək yolumuzu daha aydın şəkildə müəyyənləşdirir.
Xəbərin sonu
Rəyiniz